Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон


Download 1.87 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/63
Sana11.03.2023
Hajmi1.87 Mb.
#1259166
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   63
Bog'liq
ADABIY TIL

bo‘lsa yo‘l uza yer (MK,I,76). Sart atamasi aslida sanskrit tilidan olingan bo‘lib 
“karvonboshi, savdogar, shaharlik” ma’nolarini anglatgan Arablar esa O‘rta 
Osiyodagi musulmonlarni sart nomi bilan atashgan. Rashididdinning “Jome-ut-
tavorix” kitobida mo‘g‘ullar qarluqlarni sart deb ataganligi yoziladi. Nosiruddin 
Rabg‘uziyning “Qisasi Rabg‘uziy” asarida mazkur leksema o‘troq aholini 
bildirgan. Navoiy “Muhokamatul lug‘atayn” asarida forsiy tilda so‘zlovchilarni 
sart, sart ulusi, sart eli va forsigo‘y atamalari bilan tilga oladi. Ularning tilini esa 
sart tili, sart lafzi, forsiy, forsiy til, forsiy alfoz singari tushunchalar bilan 
ifodalaydi. Bobur bu so‘zni ham fors-tojiklar, ham o‘troq aholiga nisbatan 
qo‘llagan: eli sarttur; ba’zi kentlarda sartlardur. Muhammad Solih 
“Shayboniynoma” asarida Samarqand qamalini ta’riflab, uning xalqini sart deb 
qayd etadi: Sartlar asru zabun bo‘ldilar. Bu shayboniylar istilosidan keyin O‘rta 
Osiyodagi o‘troq aholi ham ko‘chmanchi o‘zbeklar tomonidan sart deb 
yuritilganini ko‘rsatadi. Atama Abulg‘ozi Bahodirxon va XIX asr Qo‘qon 
tarixchilarining asarlarida ham ayni ma’noda tilga olinadi.
Venger olimi Vamberi “O‘rta Osiyo bo‘ylab sayohat” (1865) kitobida sart 
so‘zi “shaharlik” ma’nosini bildiradi deb yozgan edi. Keyinchalik XIX asr 2-
yarmidan keyin sart atamasi o‘zbeklar va ularning tiliga nisbatan ishlatiladigan 
bo‘ldi: sartiya eli, sartiya lisoni (sart tili, sart iborasi). Mazkur atama chorizm, 
ruslar tomonidan mahalliy aholiga nisbatan qo‘llana boshlagan. Bu haqda qator 
kitoblar yaratildi. Xususan, ruslarning o‘zbek tilini, ayni paytda, o‘zbeklarning rus 
tilini o‘rganishlari uchun V.Nalivkin xotini M.Nalivkina bilan birgalikda «Русско-
сартовский и сартовско-русский словарь обшеупотребительных слов с 
приложением краткой грамматики по наречиям Наманганского уезда» 
(Kazan, 1884; ikkinchi nashri Toshkent,1912), V.Nalivkinning «Руководство к 
практическому 
изучению 
сартовского 
языка» 
(Samarqand,1898), 
N.Pantusovning «Материалы к изучению сартовского наречия тюркского 
языка. Маргеланская сказка о старце и дочери купца» (1899) kitoblari yaratildi.


22 
O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi, uning nomlanish tarixi xususida 
S.Tolstov, A.Yakubovskiy, Ya.G‘ulomov, L.Omanin, M.Vahobov, A.Asqarov, 
B.Ahmedov, I.Jabborov kabi olimlarning tadqiqotlari mavjud. O‘zbek atamasi 
garchi o‘ziga bek, mustaqil beklik kabi ma’nolarni bildirgan so‘z deb yuritila 
boshlagan bo‘lsa ham qadimda bu so‘z qanday ma’noni anglatgani aniq emas. 
B.Ahmedovning qayd etishicha, XVI asrning 2 - yarmida Dashti Qipchoqning 
katta qismi, xususan, Oq O‘rda va Shaybon ulusida ko‘chib yurgan turk-mo‘g‘ul 
qabilalari o‘zbeklar, bu bepoyon hudud o‘zbeklar viloyati, deb atala boshlanadi. 
Bundan o‘zbeklar Dashti Qipchoqqa faqat XIV asrning ikkinchi yarmidan paydo 
bo‘lgan degan xulosasi kelib chiqadi.
Tarixiy asarlarda Shayboniyxon boshchiligida O‘rta Osiyo ishg‘ol qilgan 
barcha qabila va urug‘lar o‘zbeklar deb ataladi. X.Doniyorov (O‘z tariximizni 
bilasizmi \\ Guliston, 1990. №9) maqolasida manbalarga suyanib, o‘zbek 
atamasining XI asrda ham ishlatilganini ta’kidlaydi. Olimning qayd etishicha, XI 
asrda Suriyada yashagan arab tarixchisi Usoma Ibn Munqizning “Kitob al e’tirof” 
(Ibratli kitob) asarida yozilishicha, “o‘zbek qavmiga mansub kishilar o‘sha 
vaqtdayoq Arabistonda ancha mavqe egallaganlar, u yerdagi shaharlarga hokim 
bo‘lganlar va ularning ixtiyorida o‘z lashkarlari bo‘lgan hamda ular 
yevropaliklarning salb yurishlarida musulmonlar tomonida turib jang qilganlar. 
“O‘zbekistonning etnik atlasi”da o‘rganilayotgan atama Chingizxonning 
katta o‘g‘li jo‘chi xonadoniga mansub yettinchi podshoh O‘zbekxon (1312-1340) 
nomidan kelib chiqqanligi aytiladi.
O‘zbek so‘zi urug‘, qabila, elat, saxiy, odamoxun, diltortuvchi, suyukli 
ma’nolarida Lutfiy, Atoiy, Navoiy asarlarida ham uchraydi: 
Tuzub o‘zbak shilonining kuyini 
Supurib yuz bila qaysar uyini (Lutfiy). 
Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonida Iskandar qo‘shinlari- ning 
o‘ng qanotida borayotgan yuz ming o‘zbek va mang‘it samarqanddan Chingacha 
saf tortgani tasvirlanadi. Qolaversa, ulug‘ shoir o‘zbek nomini qayta-qayta tilga 
olar ekan, har safar bu xalqqa xos biron fazilatga e’tibor qaratadi:


23 
Halol ona sutidek gar o‘zbakim tutsa, 
Tobuq qilib, yukinib, tustog‘on ichinda qimiz.
XVI asr boshlarida o‘zbek xalqi va uning tili o‘zbek nomi bilan ham 
yuritilgan. Buni Muhammad Solihning «Shayboniynoma»sida keltirilgan quyidagi 
baytdan ham bilish mumkin: 
Holi aning yeri Turkistondur
O‘zbak eliga muazzam xondur. 
Abulg‘ozi Bahodirxon “Shajarai turk” asarida shunday jumlani o‘qiymiz: 
barcha Jo‘chi elini o‘zbek eli dedilar. A.Asqarovning yozishicha, Shayboniyxon 
Movarounnahrga qo‘shin tortib kelganda, uning qo‘shinida 92 urug‘ suvoriysi 
xizmat qilgan. Vaholanki, u paytda Dashti Qipchoqda bor-yo‘g‘i 27 ta urug‘ga 
mansub aholi yashagan. 92 bovli o‘zbek qavmining asosiy qismi esa allaqachon 
hozirgi O‘zbekiston hududining o‘troq aholisi edi. Xurshid Davron “Samarqand 
xayoli” kitobida atamaning kelib chiqishini O‘g‘uzxon va miloddan oldingi XII 
asrda yashagan skiflar boshlig‘i Ispek nomi bog‘laydi.
Darhaqiqat, qadimgi turkiy manbalar, xususan, Kultegin bitigtoshi va 
Yenisey yodgorliklarida az – o‘z atamasi turk qabilasi tarkibidagi urug‘ nomini 
anglatgan. Shu ma’noda aytish mumkinki, o‘z – urug‘ nomi, bek – bek, hukmdor 
nomidan tashkil topgan. Mazkur etnos VI-VII kelib, qorahoniylar davrida ko‘pgina 
turkiy urug‘lar birlashuvidan yirik qabilaga aylana bordi. Bu jarayon Oltin O‘rda 
davlati hududidagi urug‘lar hamda Shayboniyxon boshchiligidagi ko‘chmanchilar 
ta’sirida tezlashdi va nihoyat o‘zbek millatining to‘liq shakllanish davrigacha 
davom etdi. Binobarin, o‘zbek xalqi va uning tili qaysi nom bilan atalmasin, shu 
xalqning birdan-bir aloqa vositasi bo‘lib keldi.
Xullas, o‘zbeklar o‘zining uzoq tarixi, yozuv madaniyatiga ega bo‘lgan 
qadimgi xalqlardandir. O‘tmishda bu xalq turk, sart, chig‘atoy va o‘zbek atamalari 
bilan yuritilib kelgan. Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki, xalq va tilning 
nomlanish tarixi o‘sha xalq va tilning tarkib topishi jarayoni bilan doim teng 
bo‘lavermaydi. Xalq va tilning nomlanishi uning kelib chiqish tarixi belgilamaydi. 


24 

Download 1.87 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   63




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling