Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

to‘qqiz, qozon, kuz, eshik so‘zlari chuvash tilida serr, taxhar, xuran, ker, alak 
(darvoza), ilt, sitmel, utmal ko‘rinishlariga ega. Bu jihatdan chuvash tili mo‘g‘ul 
tillariga ancha yaqin. Mo‘g‘ul tillari bilan boshqa turkiy tillar orasida ham l-š 

---

34 
mosligi mavjud (tanil – taniš). Bu holat chuvash - mo‘g‘ul tillari munosabati
qadim davrlardan boshlanganini ko‘rsatadi. Rotatsizm va labdaizm qoldiqlari 
boshqa turkiy tillarda ham uchrab turadi: ozarb., turkm. dešik-delik “teshik”; 
boshq. kašik- kalak “choy qoshiq”, o‘zb. semir-semiz, ko‘rar-ko‘rmas, sergak-sez. 
Turkiy tillarning yuqorida ta’kidlangan xususiyatlari bu tillar fonetik 
tizimidagi asosiy jihatlar hisoblanadi. Ba’zi o‘rinlarda umumiy fonetik 
xususiyatlardan chekinish hollari ham kuzatiladi. Masalan, qarluq guruhi tillarida 
so‘z boshida ba’zan y emas j keladi: o‘zbek tilida jo‘namoq, jun; uyg‘ur tilida 
jurak (yurak) kabi. O‘g‘uz guruhi tillarida so‘z boshida t o‘rnida d tovushi 
qo‘llanishi xarakterli bo‘lgani holda, ozarbayjon tilida ayrim so‘zlarda aksincha 
holat kuzatiladi: taniš, tarla “dala”, tutašma- “ushlamoq” kabi. O‘zbek tilida so‘z 
boshida y va d  tovushlarini parallel qo‘llash hollari ham mavjud: dumaloq / 
yumaloq kabi. Bu holat turkiy tillarning umumtaraqqiyot bosqichlariga xos 
xususiyatlar bilan bir qatorda xususiy taraqqiyot jarayoniga doir jihatlarni ham 
namoyon eta borishi bilan izohlanadi.
O‘zbek va turkman tillarida so‘z boshida keladigan y tovushi qipchoq 
guruhidagi turkiy tillarda j tovushi bilan beriladi: yigit - jigit, yo‘q -jo‘q, yetti - 
jetti. 
O‘zbek tilidagi ayrim so‘zlarda ishtirok etgan ch, sh undoshlari o‘rnida 
qoraqalpoq va qozoq tillarida s undoshi qo‘llanadi: kuch - kush, och - ash, tish - 
tis, bosh - bas kabi. 
O‘zbek tilida g‘ undoshi bilan tugagan so‘zlar tatar, boshqird, qirg‘iz, 
qozoq, qoraqalpoq tillarida (v) u undoshlari bilan beriladi: tog‘ – tav – tau,
bog‘ – bav – bau, sog‘ – sav – sau kabilar. 
Turkiy tillardagi singarmonizm hodisasi oldingi bo‘g‘in (yoki o‘zak)dagi 
unliga keyingi bo‘g‘in (yoki bo‘g‘inlar)dagi unlilar, ba’zan undoshlarning 
artikulnatsiya o‘rni va usuliga ko‘ra moslashuvidir. Bunda bir bo‘g‘inli so‘zlardagi 
unli doimiy va mustaqil bo‘lib, ko‘p bo‘g‘inli so‘zlardagi keyingi unlilar esa 
oldingi bo‘g‘inga muvofiqlashadi. Masalan, bar -gan -lar, kol-ga (o‘zbek tili
qipchoq shevalari), yük-sältmäk (ozarbayjon tili). Singarmonizmning bu ko‘rinishi 

---

35 
– palatal yoki tanglay singarmonizmida birinchi bo‘g‘in unlisi mustaqil bo‘lib, 
keyingi bo‘g‘indagi unlilar unga tobe bo‘ladi, ya’ni birinchisiga moslashadi. 
Turkiy tillarda dastlabki bo‘g‘indagi unlilarning lablanishi natijasida keyingi 
bo‘g‘indagi unlilar ham lablanadi: qirg‘. köllärdä, alt. kalda, yoq. qorobun 
“ko‘ryapman”; turuoxput “turamiz”, oğolar “bolalar”, qirg‘. quldor "qo‘llar", turk.  
kolu "qo‘li" . 
Ayrim turkiy adabiy tillarda singarmonizm o‘z kuchini yo‘qotib bormoqda. 
Rus va boshqa tillardan kirib kelgan yangi so‘zlar yordamida morfologik shakl 
tuzilganda singarmonizmga rioya qilinmaydi. Agar XX asr boshlariga qadar tilda 
singarmonizmning buzilishi 18-23 % bo‘lsa, keyingi davrda bu holat nisbatan
ko‘proq foizni tashkil etadi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida singarmonizm sezilmas 
darajaga kelib qolgan. Bu hodisa ayrim so‘zlar tarkibidagina saqlangan: suzgich, 
ko‘rsatkich, bosqich, bezak, taroq; ulug‘, ulush, uchqun, tuyg‘u, buyuk, yugur 
kabi. 
Turkiy tillarning leksik jihatdan o‘ziga xosligi quyidagilarda 
ko‘zga tashlanadi: iŋäk - ozarb., uyg‘., o‘zb. inäk, olt., gag., qirg‘., tuv., 
turk, turkm. inek; yoqut. ïnah. Qadimgi turkiy tilda: iŋäk. 
Quralay / kuralai: boshq. koralai, qoz. kuralai, o‘zb. (dial.) 
kuralay. L. Budagov lug‘atida “yovvoyi echki bolasi” ma’nosida qayd 
etilgan. 
Turk. sačlı sığır “bizon”; turkm. dere sığırı “bug‘u”; turkm. 
mal 
ğ
ara “qora mol”; ozarb. dağ
 
kečisi, qirg‘. tō e
č
ki “tog‘ echkisi
”.
O‘ziga xos taraqqiyot bosqichini o‘tagan, milliy qadriyatlarni, urf-odat, 
an’analarni o‘zida mujassamlantiruvchi muloqot vositasi hisoblangan o‘zbek tili 
tabiatiga xos jihatlar shu tilning umumturkiy taraqqiyot davridagi xususiyatlari 
tahlilida yaqqol namoyon bo‘ladi. O‘zbek tilining umumturkiy taraqqiyot davriga 
xos fonetik, leksik, grammatik xususiyatlar o‘sha davrda yaratilgan manbalarda, 
og‘zaki ijod namunalarida, dialektlarda o‘z ifodasini topgan.
O‘rta Osiyo va Qozog‘istondagi turkiy tillar grammatik qurilishida ham 
o‘xshash tomonlar mavjud. Turkiy tillardagi so‘z turkumlari, so‘z va shakl

---

36 
yasovchilar bir-biriga o‘xshaydi. Ammo affikslar har bir tilning o‘z fonetik 
tuzilishiga ko‘ra turlicha variantlarda keladi. Masalan, o‘zbek adabiy tilida
ko‘plik -lar affiksi bilan beriladi, hozirgi turkiy tillarda -lar//-ler qo‘shimchasi va 
uning variantlari orqali ifodalanadi:
-la //-le //-lө: uyg‘. adamla “odamlar”, gulө “gullar”; -nar//-ner: q.qalp. 
qatunnar “xotinlar”, senner “senlar”; -nor: turkm. oglonnor “o‘g‘lonlar”, -dar//-