Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

der: ozarb. agačdar “daraxtlar”, qoz. sӧzder “so‘zlar”; -tar //-ter: boshq. agastar 
“daraxtlar”; -zar//zer: ozarb. gazzar “g‘ozlar”, üküzzer “ho‘kizlar”. 
Turkiy tillarda otlarga xos kichraytirish-erkalash qo‘shimchalari 
quyidagilar:
-ča//če//-še: tat. terkimše “guruhcha”, qoz. bıtaqša “butoqcha”, ozarb. bağča 
“bog‘cha”, q.qalp. jolša “yo‘lcha”; -čik//-čıq//-juq//-jek: turk. evčik “uycha”, 
turkm. kөprujuq “ko‘prikcha”, q.balq. qızčıq “qizcha”; -qa//-ka//-ke//-ğe: qirg‘. 
atake “otajon”, qoz. šešeke “onajon” singari. 
O‘zbek tilidagi kelishik, egalik, kesimlik, shaxs, zamon affikslari ham 
boshqa turkiy tillarning talaffuz qonuniga ko‘ra turlicha fonetik variantlarda 
ishlatiladi. Xususan, hozirgi turkiy tillarda qaratqich kelishigi ko‘p variantli bo‘lib, 
ularning qo‘llanishi quyidagicha: 
1) o‘zb., uyg‘.-nıŋ //-niŋ shakllari: ataniŋ, bizniŋ; 
2) qirg‘. nın//-nun //- din//- dun//-tin //-tun shakllari: balanin, tonun, tondun, 
oqtun; 
3) ozarb., gag., turk. -in//- un //-nün //-nun: arabanın , onların, benim, bizim.
Yoqut tilida qaratqich kelishigi mavjud emas. Bu kelishik ifodalaydigan 
grammatik ma’no aniqlovchi-aniqlanmish munosabati orqali voqelanadi: at baha 
“ot boshi”
5
. 
O‘zbek tili lug‘at tarkibini ko‘zdan kechirsak, unda umumiy turkiy tillarga, 
O‘rta Osiyo va Qozog‘istondagi turkiy tillarga tegishli va faqat o‘zbek tilining 
5
Dadaboyev H., Xolmanova Z.
Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi. 
-T., 2015. -B. 55-56. 

---

37 
o‘ziga xos so‘zlarni uchratamiz. Umumiy turkiy tillarga tegishli so‘zlarning 
dastlabki qo‘llanishini runik yozma yodnomalarda uchratamiz.
Qardosh bo‘lmagan tillardan o‘zlashgan so‘zlar haqida gap borar ekan, 
bunda dastlab sug‘d, hind, xitoy tilidan o‘tgan leksik elementlar nazarda tutiladi. 
Hozirgi O‘rta Osiyo, Qozog‘iston va Sibir, hatto, Evropada yashagan qadimgi 
turkiylar sug‘d, hind, xitoy xalqlari bilan iqtisodiy, madaniy, diniy aloqada 
bo‘lgan. Oʻrnatilgan yaqin munosabatlar, oʻzga tillardan qilingan tarjimalar turkiy 
til leksik qatlamining boyishiga ta’sir etgan.