Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон
Download 1.87 Mb. Pdf ko'rish
|
ADABIY TIL
a, ı, o, u, e, i, o:, u:, a:, aa, ıı, oo, uu, ee, ii, o:o:, u:u:, a:a:.Turkiy tillarning
aksariyatida unli fonemalar 8 ta: a, ә, o, ө, u, ü, i , ï. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida 6 ta unli fonema mavjud. Turkiy tillar, uyg‘ur tilida birinchi bo‘g‘indagi a ning keyingi bo‘g‘indagi i ta’sirida umlautlashuvi kuzatiladi: eti “uning oti”, belik “baliq”, elip “olib”, bešim “boshim” (ko‘plikda bašim). ə >i o‘zgarishi tatar, boshqird, chuvash, xakas tillari uchun xos: ozarb. ət, uyg. ət “tana”, tatar it “go‘sht”, boshq. it, xak. it. o>u o‘zgarishi tatar, boshqird, qisman, chuvash tillariga xos: toğız “to‘qqiz”: qoz., toğız, qirg‘: toğuz, turk. dokuz, boshq. tuğız, q-qalp. toğız, qum. toğuz, tat. tuğız. o, ө unlilari qozoq, qoraqalpoq, no‘g‘ay, qorachoy - balqar tillarida so‘z boshida diftonglashgan holda talaffuz etiladi: q-qalp. uoq “o‘q”, q-balq. uot “olov”, uon “o‘n”, qoz. uoraq “o‘roq”. Shunga o‘xshash talaffuz singarmonizm saqlangan ayrim o‘zbek shevalarida ham kuzatiladi. O‘zbek tilining undoshlar tizimi boshqa turkiy tillarga mos tushadi. Ammo turkiy tillardan ba’zilarida undoshlar boshqacharoq ishlatiladi. Turkiy tillar undosh tovushlar miqdori jihatidan, deyarli, farqlanmaydi. Turkiy tillar fonetikasiga bag‘ishlangan adabiyotlarda undoshlar 20 tadan - 30 tagacha bo‘lgan miqdorda ko‘rsatiladi. Sof turkiy so‘zlar sonor tovush bilan boshlanmaydi 33 (bunday so‘zlar uchrasa, ular boshqa tildan o‘zlashgan yoki keyingi fonetik taraqqiyot natijasida yuzaga kelgan bo‘ladi). Boshqa undoshlar esa so‘zning boshida ham, oxirida ham keladi. Turkiy tillarning o‘g‘uz guruhi (turkman, turk, ozarbayjon tillari)da so‘z boshida undoshlarning jaranglilashuvi keng tarqalgan: boshqa turkiy tillarda so‘z boshida keladigan k, p, t kabi jarangsiz undoshlar o‘rnida bu tillarda g, b, m, d jarangli undoshlari keladi. Masalan, o‘zbek tilidagi kel, ko‘r, tog‘, tosh so‘zlari ozarbayjon tilida gal, gur, dağ, daš ko‘rinishiga ega. So‘z boshida undoshlarning jaranglilashuvi qarluq, qipchoq tillarida ham uchrab turadi. Masalan, o‘zbek tili va uning shevalarida bir so‘zning teraza-deraza, tokcha-dakcha, tala-dala kabi jarangsiz va jarangli tovush bilan boshlanuvchi variantlari mavjud; qozoq tilida bayga “poyga” di:rmen “tegirmon” kabi so‘zlar jarangli tovush bilan boshlanadi. Undoshlar geminatsiyasining assimilatsiya natijasida vujudga kelishi turkiy tillarda eng ko‘p tarqalgan: o‘zb. yetti “yetdi”, shaharri “shaharni”; qum. minni ‘mindi”, qoz. atti “otni” kabi. Geminat tovushlarning o‘zak tarkibida uchrashi turkiy tillarda bir xil emas. Qarluq, o‘g‘uz va bulg‘or tillarida bunday tovushlar ko‘p kuzatilsa, qipchoq guruhi va Sibir hududidagi tillarda (yoqut tili bundan mustasno) bu hodisa kam uchraydi. Masalan, to‘qqiz so‘zi o‘zbek tilida to‘qqiz, chuvash tilida taxhar, qozoq tilida toğuz; qirg‘iz tilida toğus shaklida keladi. Turkiy tillar o‘zaro yaqinligiga qaramay, har bir turkiy til o‘ziga xos fonetik taraqqiyot jarayoniga ega. Bu jihatdan, ayniqsa, y-j-d-č undoshlarining qo‘llanishi xarakterlidir: o‘zb. yil, yoq, turkm. yil, yoq, qoz. jil, joq. Qarluq, qipchoq tillarida so‘z boshida keladigan k, t tovushlari o‘rnida o‘g‘uz tillarida g, d tovushlari ishlatiladi: o‘zb. kel, tosh, uyg. kal, taš, tat. kil, taš, ozarb. gal, daš, turkm. gel, daš. Rotatsizm va labdaizm chuvash tili bilan boshqa turkiy tillar undosh tovushlari qiyosida yaqqol namoyon bo‘ladi. Masalan, o‘zbek tilidagi yuz, ez, Download 1.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling