Mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti fitrat o’zbek adabiyoti namunalari 1 –jild Toshkent «mumtoz so‘Z»

Bu hikoya to’g’risida bir-ikki so’z
1902-yildan boshlab Sharqiy Turkistonga olmon mustashriqlari tomonidan Xut, Fon Lakuk, Enshteyn kabi olimlar boshliq bir necha ilmiy hay’atlar yuborilgan. Bu hay’atlar tomonidan topilgan bir ko’p rasmlar, naqshlar, uyg’urcha qo’l yozu(v)lari bilan Olmoniyadagi muza(y)lar, kutubxonalar bezanmakda. Ovro’pa ilm donishi bu juda boy vasiqalar ustida ishlab, ularni o’qub turkiy xalqlarning burungi tillarini, tarixlarini, burungi madaniyatlarini tekshirish yo’lida foydalanmoqdalar.
Bu qo’lyozu(v)larning hammasi tekshirilmagan bo’lsa ham, ko’braki buddizm ham moniyliqqa oid diniy asarlar, duolardan iborat ekani gumon qilinadir. Shunday bo’lsa ham bular orasidan kichkina-kichkina hikoyalar chiqmoqdadir. Mana bularning biri mening munda ko'chirganim hikoyadirkim, mustashriq Fon Lakuk tomonidan o’qulib, nashr etilib, undan usmonlichaga ko’chirilgandir. Umuman, yuqorida aytilgan qo‘lyozu(v)larning milodiy sakkizinchi asrdan keyingi zamonlarga oid bo’lganlari olimlar tomonidan qabul qilingan. Shuning uchun bu hikoyani ham sakkizinchi-to’qqizinchi asrlarga oid bir vasiqa deb qabul qilish kerak. Tilining yengilligi muning O’rxun yozu(v)laridan keyin yozilganin ko’rsatib turadir.
Qo’shimcha: Bu hikoyada "Chistoni(y)" degan so’zga ko’p uchraladir. Mundaki "ch, s " orasidagi cho’zgi bo’lmagani uchun qanday o’qulishi ma’lum emas, buni o’qigan Fon Lakukning o’zi "ch, s " orasiga (a) harfini qo’yub o’qumoqchi bo’ladir. Biroq aniq qilmasdan chamalabgina qo’yadir. Shuning uchun men munda aslini yozib o’tdim.


Chistoni(y) Elik begining hikoyasi

Asli

Arslonlarning yurig’in yurib
u Chayonbaliqning kadinita turub
inaru, baru yuridi o’tru.

Elikbag to’rt boltir yo’lta

yuriyu aning orasinta sansiz, o’kush yaklarig ko’rdi.
O’zbekchasi

Arslon yurishi bilan yurib u

Chayonbaliq shahrining keyinida
turub, qo’nub, borib yurdi ilgariga.
Elikbeg boshlangan to’rt yo’lda
yurub, uning (to’rt yo’lning)
orasidasonsiz, ko’p ajinalarni ko’rdi.

Ul yima yaklar yalinguklarning
atin yeyu, kanin ichib, bagor
suqlarin atuz3laringa yurga yo’rlar arti.

Qo’rqg’u-tak ko’rk, mangiz tutub

yovlaq qatig’4 unin qiyqirusu5
dirzul, bodruk6 Eliklarinta
tutubqapqara, ulug’, baduk tog’-tak atuzinunayu7 o’t o’ngluk8 eshin9 sochlarin anginlarinta10 tushurub, ogulug yilanina turlarin itinib yaranib12 qov13 boltir soyu yuriyur arti.

Oni kurup Chistoni(y) Elik bagi yurakin qatrunub tungalar14 bak tak “Kishotrik yaklar”15 mangiz manglab16 qo’rqinjsiz, ayanjsiz ko’ngli ul yaklar orasinta kirub bordi.

Utru ul yaklar Chistoni(y) Elikin
Ko’rub singir kalir17
Usug’luq18 qilinib
takirmalayu19
ovlab1
anja tep tedilar.

Ay, kimsan? Naguluk kattu uzung uk bizning ustun oltin tov2 tashimizga yo’qi bo’lgali kalting?!

Bu savig’ ashdib Chistoni(y) Elikbag yurakin katrunub onja qiya3yima qo’rqmadin ul yaklarga inja tep

edi:

Ay yaklar, tarkin4 manga so’zlanglar.

Maning baliqim taki budu nug’ bu qo’nug’ nagulug5 o’lurur sizlar?!

Sizlar gabu baliqqa kirguluk kuch ko’sun kim berdi?!

Ul ajinalar insonlarning
etineb, qonin ichib, ichaklarin o’z gavdalariga urab olar erdilar.

Qo’rqg’udek chiroy, yuz tutib judayam qattiq tovish bilan qichqirishib, yaroqlarini qo’llariga olib. gavdalarini yo’qorilatib, ut tushli qop-qora, ulug’, buyuk tog’dek u muzdaki sochlarini egniga tushurub, og’uli yilon gavdasi bilan surunib, yalqovlanib yaqin tog’ boshida(?) yurar edi.

Ani ko’rub Chistoni(y)Elikning begi yuragin berk tutib

yulbarslar begi kabi
yuzini tinchlab qo’rqusiz, ayashsiz ko’ngul bilan ul ajinalar orasiga kirib bordi.

So’ng ul ajinalar Chistoni(y) Elikni ko’rub yolg’uzlig’idan foydalanib, uch olg’ali to’suqlik qilib tegrasini oldilar, yig’ildilar, shunday dedilar:

-Ay, kimsan? Yolg’uz o’zing bizning kuchli ost-usttishlarimizga yo’q, bo’lmoq uchun qanday kelding?!

U so’zni eshitib, Chistoni(y) Elikbeg yuragin berk tutib, anchaginayana qo’rqmasdan ulajinalarga dedi:

-Ay ajinalar, menga bot so’zlangiz, mening shahrimdagi el, buvunni nega o’ldirasiz?!

Sizlarga bu shaharga kirarlik kuch, quvatni kim berdi?!

Bu maning yeti qilichimin ko’runglar. Atuzigarini6 bichib ungi ungikamshayin!

Baliqimning, ulusumnung bu muntog’ Tud7 ujuz1 sovlarin ko’rub sargum takarmaz.

Utru ul yaklar Chistoni(y) Elikbakning munchulayu kujluk yovlaq savin eshdip o’fkalarinta o’tkuru ortuqroq bulg’onib ontauq yaklar o’tin unayu2 kuydiyu3 irlayu, ayorin4 yopinip, sichg’a

na qilarin tutunup, utunglug qip- qizil sochlarin ortilanita titdip, urt5yalin tak “dirzul, bodruq”6 “vizirlig’”7, to’qimoq alklar intatuta, Chistoni(y) elik bagin sanjgali urgaliqilinib bir ikintisiga injatip teyishtilar.
Taki nagu kudarsizlar? Tarkin muki sanchinglar, bichinglar, isik o’zin uzub odin azun (ajun) kadinglar!

Utru Chistoni(y) Elikbak bor kuchin unturub, tulukin sakriyu, borip “Uru- muki” otlig’ yakning tupusintaki sochin torta tutup qilichin ura kuturupboshin bichgali urup.

Anta uk ul yaklar Chistoni(y) Elikning kuchin, kusuning chugin (tovish) yali (nin) ko’tin, kuvin ko’rub ortuqroq qo’rqtilar.

O’zilarin usurup Elik bagiga inchatiptedilar:

Yalinguklarning arsloni, eliklar.baklarning kut tangrisi -

o, “Yarlakanchuxi ko’ngul urtip ko’ngulugin so’zqil”.
Bu mening o’tkur qilichimni ko’rungiz, tanalaringizni parchalab boshqa-boshqaa (tomonlarga) tashlayin!

Shahrimning, ulusimning muncha tutash yomon xabarlarin ko’rib sabr qilg’um kabi emas.

ajinalar Chistoni(y) Elikbegning So’ngul ajinalar Chistoni(y) So’ngul Elikbegning munchalar kuchlik, so’ng yavlosso’zin eshitib, upkalariga utkazib, ortuscha xafa bo’lib shunda uk; tayyorlatib... ashula qilib

qo’llarin yopinib, bozularin tutib, olov kabi qip-qizil soch¬larin orsalariga tashlab yonginalangasiga uxshab... oltunli tusmosni qo’llariga olib Chistoni(y) Elikbegni sanchmosuchun, urmoq, uchun harakat qilib biri ikkinchisiga shunday deyishtilar:

Yana tma kutasizlar? Bot bunisanchinglar, tugranglar, issisjonin uzub, boshqa dunyoga otibyuboringlar!

So’ngra Chistoni(y) Elikbeg bor kuchini undirib to’la sakrabbor- di-da, "Uru muki ” atalganbir ajinani tepasidagi sochidan tu¬tib silichin na’rabilan kuta- ribboshini tugramos uchun urgan.

Xuddi shunda ul ajinalar Chistoni(y) Elikning kuchini quvvatini, qichqirishini, olovini, baxtini, davlatini ko’rub ortuqcha qo’rqdilar.

Tovshilarini past chisarii Elik bekga shunday dedilar:

Insonlarning arsloni, beklarning baxt tangrisi o…….

Birak1 bizni ulur sarsan. Yima, nagu, saning biliktaki ik tuga' ketgusi yo’q.
Amti bizning isik o’zumuzga azgu ko’ngul turguzub, umug’, tinog’ bo’lg’il.

Elikbak incha tep tedi:

Ay yaklar, tarkin so’zlanglar na- chukladi: Maning bolikimTaki, ulusumtaki “ik tuga” ketmaz?!

Yaklar incha tep tedilar:

Ulug elik, bu o’q saning boliqingna kuntin’ yingak"1 bir ulug’, baduk sugut bor. Anta — yovlak saqinjlig’ “rakshash” bo’lur.

Uch baduk ko’zlari, o’t unglug sochi orqasinta yadilu turup, tomturmish6 yo’la yalini tak ko’zi qarasi yalnayu tagzinu7 turur.

Uzun turqaru yarilqanjsiz ko’ngulin sansiz o’qush tinlig’larig’ ozig’lari uza yanchg’alanu o’lurup

Birdan bizni uldirmak istaysan. Yana shahringdagi kasallik hech qanday ko’tarilmaydir.

Emdi yaxish ko’ngul kupshrib bizning issik, jonimizga umid, ishonch bo’lg’il.

Elikbeg shunday dedi:

Ay ajinalar, tez so’zlanglar, qanday bo’lib mening shaxrimdagi ulusimdagi kasallikketmaydir ?

Ajinalar shunday dedilar:

Ulug’ elik, xuddi bu saning shah- ringda janub yosda bir katta, buyuk tol bor, anda yomon tushunchali "rakshash ” bo’ladir.

Uch buyuk ko’zlari, olov tusli sochi orsasida yoyila turub tomizgan chirog’ alangasi kabi ko’z qarosi yashnab, aylanib turadir.

Uzun vaqtlar marhamatsiz ko’ngli bilan sonsiz ko’p jonlilarni katta tishi bilan yanchib o’ldirib....

... (bundan keyinanglashilmagan ikki so’z bor, so’ngrasi yo’q)