Mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti fitrat o’zbek adabiyoti namunalari 1 –jild Toshkent «mumtoz so‘Z»

(O’lchov ham sanashlari)

Yana hind eli vaznlarni tavri ta’yin qilibdurlar:

Sakkiz rati bir mosha, to’rt mosha bir tongkim, o’ttuz iki rati bir tong bo’lg’ay. Besh mosha bir misqolkim, qirq rati bo’lg’ay. O’n iki mosha bir to’lakim, to’qson olti rati bo’lur. O’n to’rt tuda bir ser, bu xud muqarrardurkim, har yerda qirq ser, bir botmon bo’lur. O’n iki botmon bir monini bir minosa derlar. Javohir va marvaridni tong bila tortarlar.
Yana hind eli adadni ham xo’b ta’yin qilibdurlar: yuz mingni lak derlar. Yuz lagni ko’rur derlar. Yuz ko’rurni arb, biz arbni karb, yuz karbni nil, yuz nilni padam, yuz padamni song. - Bu adadlarning tayini Hinduston molining ko’plugining dalilidur. Yana Hinduston elining ko’prag’i kofir bo’ladur. Hind eli kofirni hindu derlar. Hindular aksar tanasuxi bo’ladir. Omil va mustajir va korgo’zor tamom hindudur. Bizning viloyatlarda sahroda yurur elning qabila-qabila otlari bo’ladur. Yana xirfagar bor. Ota-onasidin beri ul xirfani qila kelibdur. Hindustonkim, latofat yer voqe’ bo’lubtur. Elida husn yo’q va husni ixtilot va omezish va omaduraft yo’q. Ta’b va idrok yo’q va adab yo’q va qaram va muruvvat yo’q. Va hunarlarida va ishlarida siyok va andom va rajja va kunya yo’q. Va yaxshi ot yo’q va yaxshi et yo’q va uzum va qovun va yaxshi mevalar yo’q va yax yo’q va sovuq suv yo’q. Va bozorlarida yaxshi osh va non yo’q va hammom yo’q. Va Madrasa yo’q va sham’ va mash’al yo’q. Va sham’don yo’q. Sham va mash’al o’rniga jami kasiri chirkin bo’ladurlar devti debdurlar. Chap iliglariga kichikrak sepoya tutubdularkim, bu sepoyaning bir poyaqining uchida shamdonning boshidek bir temurni sepoya yog’ochga berkitibdurlar. Bir yo’gon fatiyaniqim, bosh barmokcha bo’lg’ay sepoyaning temurluk yog’lochiga bog’labdurlar. Ung iliklarida bir kadudurkim: tushugini torroq qo’yubdurlarkim, suyug’ yog’ ondin ingichka chumurub oqadur. Har qachon fatilaga yog’ ehtiyoj bo’lsa, bu kadudan yog qo’yadurlar. Sham va mash’al urniga muni iste’mol qiladurlar. Podshoxdari va beklariga kechalar shamg’a ehtiyoj bo’lg’uluk ish bo’lsa, ushbu chirkip devtilar bu chirog’ni kelturub yaqin olib turadurlar.
Darslardin va qora suvlardin o’zgakim: jarlar va chuqurlarda, oqadur bog va imoratida oqar suvlar yo’q!
Va imoratlarida safo va havo va siyoq va andom yo’q, ra’iyat vazir, boy eli tomom yalang’och yurubdurlar. Langota deb bir nima bog’labdurlar, kindikdin iki qarish quyi qisqa latta solinib turubgur. Bu solingan qisqa lattaning ostida yana bir parcha latta bor. Langutaning bog’inikim bog’larlar ul parcha lattani iki butning orasidan olib keyin Langutaning bog’idin o’tkazib berkitadurlar. Xotunlar bir uq lung bog’laydurlar. Yarmin boshlariga soladurlar. Latofatikim, Hindustonda bor ulug’ viloyatdur. Va oltun yarmogi kalin bo’ladur. Va pushqol havolari bisyor xo’b bo’ladur. Gohi kuni bo’ladurkim: o’n besh yigirma qatla yog’adur. Yog’inlaridan bir zamon sellar keladur. Hech suv yo’q yerlarda daryolar oqadur. Yog’ar mahalda va yog’lib turgan mahallarida g’arib yaxshi havolar bo’ladur. Andoqkim, havoning e’tidoli va latofati ondin o’tmish, aybi budurkim, havo ko’p tarvanam bo’ladur.
Ul viloyatlarining yoylarig’a pushqol o’lsa xud og’lib bo’lmaydur. Tez buzuladir, ey yolg’uz yoy emas, balki jubba va kitob va daraxt va matog’a boriga ta’sir qiladur. Va imorat ham ko’p turmaydur. Pushqoldin boshqa ham qish va yoz yaxshi havolardur, vale shimol eli hamisha kupadur. Gard va xok xili bo’ladur. Yozlar savr, javzo va pushqolga yovuq bu el yilda to’rt-besh navbat bisyor tund kupadur, andokkim: gardu xok ul martabada bo’ladurkim, bir-birini ko’rub bo’lmaydur. Muni ondn deydilar. Javzo issiq bo’ladur. Ancha bei’tidol emastur, Balx va Qandahorning issig’icha yo’qtur. Va imtidodi xud ul yerlarning issig’ining yarimcha bo’lgay. Yana bir latofati budurkim, har sinfdin va har hirfagardin bexad va benihoyatdur. Har ish uchun va har nima uchun jam’i muqarrar va muayyandurkim, ota bobolaridin yeri u ish va ul nimani qila kelgandurlar.

MUNDARIJA

H.Boltaboyev, O.Hamroyeva. Matnshunos olimning ilk majmua-qo’llanmasi…….. 3
TUZGUCHIDAN…………………………………………………………………… 7

[BIRINCHI BO’LIM]

QABILAVIY ADABIYOT NAMUNALARI
CHISTONI(Y) ELIK BEGIning hikoyasi…………………………………………... 11
OV O'YUNLARI ("Devonы lug’ati(t) turk"dagi tizmalardan)……………………... 16
“ALPOMISH" dostonining bosh tomonidan (O’rtoq, Rozi Olimning Hamroqul baxshi va Fozil Jiravdan yozib olib, “Bilim o'chog'i ”
jurnalida nashr qilg'anidan olindi)…………………………………………………... 23
«ALPOMISH» dostonining so’ng qismidan Qo'ngirot bo'yi O’zbek baxshilaridan Berdi baxshi tomonidan aytilib o'rtoq, Alav(iy) tomonidan yozilg'an dostondan olindi)…. 28
IKKINCHI BO’LIM
FEODALLIK DAVRI ADABIYOTINING NAMUNALARI……………………… 32
O'RXUN yozuvlaridan namuna ……………………………………………………..34
"DEVONU LUG’ATI(T) TURK"lan parchalar…………………………………….. 36
"KITOBI DADA QO’RQUT"dan…………………………………………………... 41
DEVONI LUG'AT”dan ta’limiy asarlar …………………………………………….49
[UCHINCHI BO’LIM]

SAVDO SARMOYASI DAVRI……………………………………………………. 53

«QUTADG’U BILIG>dan………………………………………………………… 57
"HIBATU-L-HAQOYIQ"dan………………………………………………………. 66
AHMAD YASSAVIY ham BOQIRG'ONdan…………………………………….....72
RABG’UZIYning "QISASU-L-ANBIYO "sidan………………………………… 79
“MIFTOHU-L-ADL”dan …………………………………………………….86
[DURBEKning "YUSUF. ZULAYXO "sidan……………………………………… 95
LUTFIYning "DEVON"dan………………………………………………………… 111
ATOYI «DEVON» idan ……………………………………………………………121
HUSAYN BOYQARO «DEVON»idan…………………………………………….. 129
NAVOYIning "MUHOKAM A TU-L- LUG’ATAYN "tli………………………… 139
NAVOYI IKKILIKLARI[“HAYRA TU-L-ABROR "dan]………………………… 150
"FARHOD, SHIRIN "dan…………………………………………………………... 160
"LAYLI, MAJNUN"san…………………………………………………………….. 170
"ISKANDAR NOM A "dan………………………………………………………… 216
NAVOYIning birinchi devoni«G'AROYIBU-S-SIG'AR’'ssh……………………… 218
NAVOYIning ikkinchi kitobi "NAVODIRU-Sh-SHUBOB”dan ……………………229
NAVOYIning uchunchi devoni "BADO’YeU-L- VASAD”dan…………………… 234
NAVOYIning to’rtunchi devoni " FAVOYIDU-L-KIBOR ”dan ……………………239
NAVOYIning MAKTUBLAR (MUNSAHOT)iyash………………………………. 244
"MEZONU-L-AVZON “dan………………………………………………………... 249

“MAHBUB UL-QULUB"dan………………………………………………………. 251

BOBIRNING SHE’RLARI…………………………………………………………. 252
'■BOBIRNOMA ”dan………………………………………………………………. 273