Мм "укув кулланма"

Саволлар:  
* 
Хаттотнинг матнни хатга тушириш жараёнини тасвирлаб 
беринг. 
* 
Тайёр бўлган матннинг китоб бўлиб шаклланиш жараёни 
қандай кечади? 
* 
Китобат ва миниатюра мактабларидаги фарқлар 
нималарда кўзга ташланади? 
* 
Қуйидаги таянч сўз ва ибораларни изоҳланг: <китобат, 
қоғозрез, хаттот, мусаввир, лаввоҳ, саҳҳоф, қоғози ним катоний, 
охор муҳрали қоғоз, >. 
ЎН БИРИНЧИ МАВУ 
Қўлёзмалар фонди 
 
Адабиёт: М у н и р о в Қ. Шарқ қўлёзмалари, –Т., 1962; Қ а 
ю м о в А. Ўзбек адабий манбашунослиги.—«Ўзбек тили ва 
адабиёти» ж-ли, 1987/5. 
Дарснинг мазмуни: Қадимий Шарқ мамлакатларида 
китоб йиғиш анъаналари. Ўрта аср китоб хазиналари. 
Тошкентда қўлёзмалар фондининг ташкил этилиши.

---

46 
*** 
Милоддан аввалги VII аср ўрталаридаёқ Шарқдаги кўпгина 
мамлакатлар подшоҳлари саройларида давлат хазинаси билан 
бир жойда сопол ва пергаментдан иборат ҳужжатлар 
тўпламлари сақланган. Қадимги Мисрда, ибодатхоналарда 
коҳинларга хизмат қилувчи китоб фондлари кўп бўлган. 
Юнонистонда биринчи йирик кутубхонани (милоддан ав. 
IV асрда) Аристотель ташкил этган. Қадимги давр 
кутубхоналаридан энг машҳури Александрия (Искандария) 
кутубхонасидир. 
Тарихий манбаларга қараганда, Марказий Осиёнинг 
кўпгина давлатларида, хусусан, Сўғдиёнада, Хоразмда учинчи 
асрлардаёқ анчагина бой кутубхоналар бўлган. Лекин улар 
араблар итеълоси (VII—IX аср) натижасида талон-тарож 
этилган. Ислом давлатларида китоб йиғиш анъаналарининг 
кейинчалик қанчалар яхши йўлга қўйилганлигини Марокашда 
1146 йилда қурилган Кутубия масжидининг бой кутубхонаси 
ҳам кўрсатиб турибди. 
Муҳаммад Хоразмий, Фарғоний, Фаробий, Беруний, Ибн 
Сино, Маҳмуд Кошғарий, Мирзо Улуғбек, Абдураҳмон Жомий, 
Алишер Навоий каби улуғ сиймолар замоналарининг бой 
кутубхоналаридан фойдаланганлари, китоблар тўплаш ишларига 
ҳомийлик қилганлари маълум. Хусусан, Бухоро, Хива, 
Самарқанд каби шаҳарларда хон саройларида, мадрасаларда 
кўплаб нодир қўлёзмалар сақланган машҳур кутубхоналар 
бўлган. Бу кутубхоналарнинг кўпи фақат кутубхона вазифасини 
ўтаб қолмаган, балки уларда китоб тайёрлашнинг барча 
жараёнлари амалга оширилган <қ.: ЎзСЭ, «Нашриёт иши» 
мақоласи>. Лекин ўзаро урушлар натижасида кўп кутубхоналар 
талон-тарож қилинган, ноёб китоблар ёқиб юборилган. 
Республикамиз ҳудудида XIX асрнинг 70 йилларига келиб 
мадраса ва масжид кутубхоналаридан ташқари давлат 
кутубхонаси ҳам ташкил қилинди. (Навоий номли кутубхона 

---

47 
тарихи шундан бошланади.) В.Л. Вяткин
3
ташаббуси билан 
Самарқандда халқ кутубхонаси ва Мирзо Улуғбек мадрасасида 
мусулмон кутубхонаси очилди. Унда турк, араб, форс ва бошқа 
тиллардаги китоблар, газета ва журналлар тўпланган. Октябр 
тўнтариши арафасида Туркистонда 14 та кутубхона давлат 
тасарруфида бўлган. Тошкентдаги «Турон» кутубхонаси ҳам 
инқилоб арафасида жадидлар томонидан очилган. 
Булар орасида 1870 йилда ташкил этилган давлат 
кутубхонаси қошида Шарқ қўлёзмалари бўлими мавжуд бўлган. 
Унда 1889 йилда 87 жилд 1895 йилда 90 дан ортиқ жилд қўлёзма 
мавжуд эди. Инқилобдан кейин бу бўлимда қўлёзмалар сони тез 
кўпая борди. Бу асосан, ўзбек, араб, форс, тожик, урду, пушту, 
озар, турк, татар, туркман ва бошқа шарқ халқлари тилида 
битилган қўлёзма китоблар эди. Бу қўлёзмалар ўрта аср фаннинг 
ҳамма тармоқларига—тарих, адабиёт, фалсафа, ҳуқуқ, фалакиёт, 
физика, кимё, табобат, тил, фармокология, география, мусиқа, 
қишлоқ хўжалиги, тасвирий санъат ва бошқа соҳаларга доир 
асарларни ўз ичига олади. Бу қўлёзма китоб хазинаси Ўз ФА 
ШИ қўлёзмалар фондига асос бўлди. 
Қўлёзмаларни 
илмий 
ўрганишни 
ривожлантириш 
мақсадида 1944 йили Республика Давлат кутубхонасининг Шарқ 
бўлими негизида Шарқ қўлёзмаларини ўрганиш институти 
тузилди. 1950 йилдан бу институт Шарқшунослик институти 
деб атала бошлади. Ўша пайтда Шарқшунослик институти 
фондида 40.000 га яқин алоҳида асарларни ўзида жамлаган 20 
мингдан ортиқ қўлёзма асарлари тўпламлари мавжуд бўлган. 
Улардан бирқанчаси муаллиф дастхати ёки муаллиф ҳаётлик 
чоғида кўчирилган нусхалардир <қ.: СВР, 1952—75 йиллар, 11 
томлик>. 
1940 йилда Тошкентда адабиёт музейи очилди. 1944 
йилдан бу музей Ўз ФА ТАИнинг бир бўлими бўлиб ҳисобланди 
3
Вяткин Владимир Лаврентьевич (1869—1932)— Афросиёбда қазиш 
ишлари олиб борган (1905—31 йиллар), Улуғбек расадхонасини топган 
(1908—1914) археолог олим. 

---

48 
(1968 йилгача). 1968—78 йиллар орасида у Ўз ФАнинг мустақил 
бир ташкилоти сифатида ишлади. 1970 йили шу музей негизида 
Ўз ФА Қўлёзмалар институти ташкил қилинди ва бошқа 
ерлардаги қўлёзмаларниг бир қисми шу институт фондига ўтиб 
кетда. Бу оради фонд тинмай бойиб борди. 1981 йил 
маълумотларига кўра, бу фондда 24 мингдан ортиқ қўлёзма ва 
тошбосма китоблар сақланган. Бу фонд ва институт 1998 йил 
сентябр ойидан Ўз ФАШИ фонди ва институтига қўшилиб 
кетди. 
Республикамизда ҳозир қўлёзмаларнинг асосий қисми Ўз 
ФА ШИ қўлёзмалар фондида сақланади. Улар ўзининг 
қадимийлиги билан минг йиллик даврни ўз ичига олади. Энг 
қадимги қўлёзма китоблар орасида Ибн Саломнинг (вфт. 837) 
«Fаройиб ул-ҳадис» асари ҳам бор. Бу асар ярим куфий ярим 
насх хати билан 344/955 йилда кўчирилган. (Ислом минтақасида 
X асргача китоблар куфий ёзувда битилгани X асрдан насх 
хатига ўтилганини эсланг). Фондларимиздаги қўлёзмаларнинг 
энг янгиси XX аср бошларида ёзилган. 
1943 йил 20 октябрда Тошкентда йиғилган мусулмонлар 
вакиллари қурултойи Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари 
диний бошқармасини таъсис этди. Бошқарма мусулмонлар 
ўртасидаги диний ишларни бошқариб туриш, фатволар бериш, 
масжидларга имом-ҳатиблар тавсия этиш, диний ходимлар 
тайёрлаш билан шуғулланди. Шулар билан бир қаторда, 
бошқарма қошида кутубхона ташкил қилиниб, у ерда ҳам диний, 
дунёвий қўлёзма китоблар йиғила бошлади. Бу ерда қўлёзма 
китобларга картотека қилиб қўйилган. Бироқ фонднинг 
тавсифий каталоги эълон қилинмаган. 
Вилоятлардаги музейларда ҳам бирмунча қўлёзмалар 
фондлари мавжуд: 
—А. Икромов номидаги Самарқанд Давлат тарих ва нафис 
санъат тарихи музейи фонди; 
—СамДУ фундаментал кутубхонаси; 
—Бухоро санъат музейи ва ҳ.к. 

---

49 
Бу фондларда шарқ адабиёти ва тарихида шуҳрат қозонган 
адиблар Ибн Сино, Замахшарий, Маҳмуд Кошғарий, Юсуф Хос 
Ҳожиб, Рабғузий, Рудакий, Фирдавсий, Низомий, Амир Хусрав, 
Ҳофиз, Саъдий, Жомий, Аттор, Румий, Умар Хайём, Фузулий, 
Бедил каби классикларнинг қўлёзма девонлари, «Хамса»лари ва 
бошқа асарлари сақланади. 
Б. Аҳмедовнинг (4.01.96 ТошДШИдаги маърузасида 
берган) маълумотига қараганда, республикамизнинг 10 та йирик 
қўлёзма фондида 200 минг қўлёзма сақланади. 
***