Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

YAF = T – T
Bu yerda: YAF– XYUS ning yalpi foydasi;

T – tovarlar, mahsulotlar, ishlar va xizmatlarni

realizasiya qilishdan olingan tuShum;

T – sotilgan tovarlar, mahsulotlar va xizmatlar-

ning tannarxi.

SOF = YAF - TX – BX
Bu yerda: SOF – XYUS ning sotuvdan olgan foydasi;

YAF – XYUS ning yalpi foydasi;

TX – tijoriy xarajatlar;

BX – boshqaruv xarajatlari.
STF = SOF + BD – BX
Bu yerda: STF– soliqqa tortilgunga qadar XYUS ning

foydasi;

SOF– XYUS ning sotuvdan olgan foydasi;

BD – boshqa daromadlar;

BX – boshqa xarajatlar.

SF = STF– FOS
Bu yerda: SF – XYUSning sof foydasi;

STF– soliqqa tortilgunga qadar XYUSning

foydasi;

FOS – foydadan olingan soliq.
Foydadan soliqlar va boshqa majburiy tо‘lovlar tо‘langani-dan sо‘ng uning qolgan qismi XYUS tomonidan mustaqil ravishda taqsimlanadi va foydalaniladi. Foydaning bu qismi invyes-tision, ishlab chiqarish va ijtimoiy xarakterdagi yehtiyojlarga sarflanishi mumkin. Uni taqsimlash jarayonida, albatta, XYUS ning kapital qо‘yilmalarga bо‘lgan yehtiyoji hisobga olinmog’i lozim. Shuning uchun ham, bozor kon’Yunkturasini hisobga olgan holda foydadan ishlab chiqarishni rivojlantirish fondiga ajrat-malarning miqdori aniqlanadi va ular kapital qо‘yilmalar, ay-lanma mablag’larni kо‘paytirish, ilmiy-tadqiqot va loyiha-konstruktorlik ishlarini ta’minlash, yangi texnologiyalarni jo-riy yetish uchun foydalaniladi.

Foyda hisobidan ryezyerv fondi ham shakllantiriladi, chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida ishbilarmonlik risklarining darajasi keskin oshadi. Bu fond har yillik ajratmalar hisobi-dan tashkil qilinadi. Ajratmalarning о‘lchami yesa XYUSning ta’-sis hujjatlariga muvofiq belgilanadi.

3.Rentabellik va uni oshirish yо‘llari
XYUS ning foydalilik darajasini aniqlash uchun rentabel-lik kо‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Ular olingan foyda summasining sarf qilingan mablag’larga yoki realizasiya qilingan mahsulotning hajmiga nisbati bilan aniqlanadi.

Moliyaviy tahlil jarayonida rentabellikning quyidagi kо‘rsatkichlaridan tyez-tyez foydalaniladi:

• 
  sotuv (sotish) rentabelligi;
  
• 
  о‘zlik kapitalning rentabelligi;
  
• 
  aylanma aktivlarning rentabelligi;
  
• 
  aylanmadan tashqaridagi aktivlarning rentabelligi;
  
• 
  investisiyalarning rentabelligi.
  

Sotuv (sotish) rentabelligi XYUS sotuvi (sotishi)ning haj-mida sof foydaning salmog’ini kо‘rsatadi va uni quyidagi for-mula yordamida aniqlash mumkin:
K = (SF: SH) x 100%
Bu yerda: K – sotuv (sotish) rentabelligi;

SF – XYUS ning sof foydasi;

SH – XYUS ning sotuv (sotish) hajmi.
О‘z kapitalining rentabelligi XYUSning yegalari tomonidan investisiya qilingan kapitaldan foydalanish samaradorligini aniqlashga imkon beradi. Odatda bu kо‘rsatkich mablag’larning boshqa XYUS larga, qimmatli qog’ozlarga va dyepozitlarga qо‘yilishi imkoniyati bilan taqqoslanadi. Bu kо‘rsatkich kompaniyaning yegala-ri tomonidan XYUS ga joylashtirilgan har bir birlik sof foy-daning qancha pul birligi “ishlaganligini” kо‘rsatadi va formula yordamida quyidagicha hisoblanadi:
K = (SF : О‘K) x 100%
Bu yerda: K – XYUS о‘z kapitalining rentabelligi;

SF – XYUS ning sof foydasi;

О‘K – XYUS ning о‘zlik kapitali.
Aylanma aktivlarning rentabelligi aylanma mablag’lardan foydalanish samaradorligini ochib beradi va uni quyidagicha aniqlash mumkin:
K = SF: JA
Bu yerda: K – XYUS aylanma aktivlarining rentabel-

ligi;

SF – XYUS ning sof foydasi;

JA – XYUS ning joriy (yillik о‘rtacha) aktiv-

lari.
Aylanmadan tashqaridagi aktivlarning rentabelligi kо‘rsat-kichi kompaniyaning asosiy kapitaliga nisbatan XYUS ning yetarli foyda hajmini ta’minlash qobiliyatini aks yettiradi. Uni for-mula yordamida quyidagicha ifodalasa bо‘ladi:

K = (SF: UMA) x 100%
Bu yerda: K – XYUS aylanmadan tashqari aktivlarining

rentabelligi;

SF – XYUS ning sof foydasi;

UMA– XYUS ning uzoq muddatli (yillik о‘rtacha)

aktivlari.

Investisiyalarning rentabelligi koyeffisiyenti XYUS raqo-batbardoshligi va innovasionligining yeng muhim indikatorlari-dan biri hisoblanadi. Uni quyidagi formula yordamida hisoblash mumkin:
K = SF : (О‘K + UMM) x 100%
Bu yerda: K – XYUS investisiyalarining rentabelligi;

SF – XYUS ning sof foydasi;

О‘K – XYUS ning о‘z kapitali;

UMM – XYUS ning uzoq muddatli

majburiyatlari.

Rentabellikni oshirish yо‘nalishlari omillarning quyidagi guruhlari bilan bog’liq:

• 
  foyda summasini kо‘paytirish;
  
• 
  xarajatlarning darajasini va foydani olish uchun resurs-larni kamaytirish.
  

Bu yо‘nalishlar har bir XYUS da konkryetlashtirilishi va rentabellikni oshirishning ryezyervlarini qidirib topish va ular-dan foydalanish asosida amalga oshirilishi mumkin.
12-mavzu. Xо‘jalik Yurituvchi sub’yektning baho siyosati va baholarni shakllantirish asoslari, markyeting stratyegiyasining Moliyaviy jihatlari

Reja:

1. 
   Baholarni shakllantirishning ob’yektiv asoslari.
   
2. 
   Baho turlari, uning tarkibiy tuzilmasi va baholarni
   

shakllantirish myetodlari.

3. Xо‘jalik Yurituvchi sub’yekt markyeting stratyegiyasining Moliyaviy jihatlari
1. Baholarni shakllantirishning ob’yektiv asoslari

“Baho” tuShunchasi ostida, odatda yagona sintetik kategoriyaga birlashtirilgan turli-tuman iqtisodiy holatlarning yig’indisi nazarda tutiladi. Mohiyat jihatidan baho qiymatning puldagi ifodasidir. Tarmoq ichidagi raqobat natijasida tovarning indi-vidual qiymati uning ijtimoiy qiymatiga aylanadiki, uning о‘lchami (miqdori, darajasi) mehnatning ijtimoiy zaruriy xara-jatlari bilan aniqlanadi. Bozor qiymati, ijtimoiy qiymatdan farqli о‘laroq, faqatgina tovarni ishlab chiqarish darajasi bilan yemas, balki uning realizasiya qilish shartlari bilan ham byel-gilanadi.

Bozor sharoitida mehnatning ijtimoiy zaruriy xarajatlari va ijtimoiy foydalilik (naflilik) taqqoslanadi, ijtimoiy ishlab chiqarishning hajmi va tarkibiy tuzilmasining ijtimoiy yehtiyojlarga muvofiq kelishi aniqlanadi. Faqat ijtimoiy yehtiyoj va ijtimoiy foydalilik doirasidagina xarajatlar ijtimoiy zarur, dyeb ye’tirof yetilishi mumkin. Shu munosabat bilan qiymat hosil bо‘lishining iqtisodiy chyegaralarini shakllantirish ijti-moiy foydalilikning funksiyasiga aylanadi.

Dyemak, bahoning asosi sifatida maydonga chiqadigan ijti-moiy zaruriy xarajatlar va qiymat murakkab jarayon natijasida vujudga kyeladi, turli-tuman sharoitlar va ta’sirlarga duch kyeladi. Shunga mos ravishda bahoning modyeli ham oddiy yoki bir xil bо‘lishi mumkin yemas.

Tovarlar har doim qiymat va istye’mol qiymatining о‘zaro yaxlitligidan iborat. Tovarning istye’mol qiymatini tovarning qandaydir bir yehtiyojni qondirish qobiliyati sifatida xarakter-lash qabul qilingan. Bozor sharoitida ishlab chiqarish sotib oluvchilarning talablarini qondirish maqsadida istye’mol va buning natijasida tovar ishlab chiqaruvchi tomonidan foydaning olinishi uchun amalga oshiriladi. Dyemak, past istye’mol qiymatiga yega bо‘lgan tovarlar past qiymatga yega bо‘ladi va aksincha, Yuqori darajadagi istye’mol qiymati qiymatning ham Yuqori darajada bо‘lishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham, bahoni aniqlashda faqat tyegishli nye’matni ishlab chiqarish xarajatlarini inobatga olib qolmasdan, balki tovarning sifati orqali namoyon bо‘ladigan uning istye’mol qiymatini, uning foydaliligini ham hisobga olmoq lozim. Bundan baho bozor mexanizmining pulda ifodalan-gan muhim yelementidir, degan xulosa kelib chiqadi. Baho yordamida mol yetkazib beruvchi va istye’molchi foydalanayotgan resurslarning hajmi ifodalanadi, ular bir resurs bilan ta’minlanadi, bir vaqtning о‘zida ikkinchi resursni oladi, buning natijasida resurslarning foydaliligi oshadi. Shunday qilib, baho kerakli mahsulot yoki xizmatga yega bо‘lish uchun kishi berishi lozim bо‘lgan resurslarning miqdoridir. Bahoning ijtimoiy zaruriy mehnat xarajatlariga yaqinlashishini ta’minlovchi modyeli ana Shundan iborat. YUqorida bayon qilingan holatlarga asoslanib vujudga kyeltirilgan baho о‘ziga tyegishli bо‘lgan funksiyalarni bozor iqtisodiyotida yaxshi bajaradi.

YEng avvalo, baho yordamida barcha tovarlarning yoki tovar birligining hajm, dona va og’irlik birliklaridagi qiymati pul birliklarida о‘lchanadi. Pulli yekvivalyentning mavjud yekanligi bahoga miqdor va son shakllaridagi tovar qiymatini ifodalovchi yoki о‘lchovchi sifatida maydonga chiqishga imkon beradi. Bir vaqt-ning о‘zida baho pulda ifodalangan turli tovar qimmatliklari-ning о‘lchovchisi hamdir. Kо‘rilayotgan ana Shu sifatda baho umumiqtisodiy samaradorlikning yeng muhim kо‘rsatkichlaridan biri sanaladi, xо‘jalik qarorlarini qabul qilish uchun mо‘ljal, bashoratlashning muhim instrumyenti bо‘lib xizmat qiladi. YUqo-ridagilarning barchasi bahoning о‘lchov funksiyasidan darak beradi.

Ma’lum ma’noda, bahoning hisob-nazorat funksiyasi uning о‘lchov funksiyasining о‘ziga xos “qо‘shni”si hisoblanadi va qisman uning tarkibiga kiradi. Baho, milliy boylikning buYumlashgan va moddiy о‘lchamlarini qiymat va dyemak, Moliyaviy о‘lchamlarga aylantirib, qiymatning fuqarolarda, ularning oilalarida, XYUS-larda, tarmoqlarda, umuman iqtisodiyotda, qishloq, shahar, tuman, viloyat va mamlakat bо‘yicha saqlanishi, jamg’arilishi va harakat yetishi ustidan hisob va nazoratni olib borishning instrumyenti bо‘lib xizmat qiladi.

Bahoning taqsimlash funksiyasi uning qiymatdan farqla-nishi imkoniyati bilan xarakterlanadi. Masalan, yengil avtomo-billarga bо‘lgan bahoning Yuqoriligi aholi ma’lum bir qatlamla-rining mablag’larini ijtimoiy yehtiyojlarni qondirish uchun qayta taqsimlashga imkon beradi. Ba’zi bir tovarlarga nisbatan baholarning past darajasi yesa (masalan, bolalar va kyeksa yoshdagi qariyalarga mо‘ljallangan tovarlar) ana Shunday sotib oluvchi (istye’molchi) lar foydasiga mablag’larning qayta taqsimlanishiga olib kyeladi. Bir tomondan, mamlakatda sanoat ishlab chiqarish xarakteriga yega bо‘lgan kо‘plab tovarlarga nisbatan baholarning erkinlashtirilishi va ikkinchi tomondan, bir nyecha qishloq xо‘ja-ligi mahsulotlariga nisbatan baholarning davlat tomonidan tar-tibga solinishi qishloq xо‘jaligiga tyegishli bо‘lgan daromadlar bir qismining sanoatning ayrim tarmoqlari foydasiga qayta taqsimlanishiga imkon beradi. Shunday qilib, dyemak, ulgurji baholarni oshirish yoki pasaytirish orqali tarmoqlar, XYUS lar, mintaqalar, ijtimoiy guruhlar va oilalarning daromadlari va foydasini qayta taqsimlash mumkin.

Aynan bahoning tartibga solish funksiyasi orqali bozor iqtisodiyotida ishlab chiqarish va istye’mol, taklif va talab о‘rta-sida aloqa о‘rnatiladi. Shunisi xarakterliki, tartibga soluvchi baho tartibga solish jarayonining о‘zida vujudga kyeladi va uning о‘zi ham, tartibga solinuvchi hisoblanadi. Shuning uchun ham bu yerda muvozanatli, ya’ni о‘z-о‘zidan о‘rnatiluvchi, darajasi talab va taklifning tyenglashishiga muvofiq kyeladigan baho yordamida to-var-pul jarayonlarini о‘z-о‘zidan tartibga solish funksiyasi xusu-sida gapirish aniqroq bо‘lar yedi.

Oila byudjetining о‘zgarishi, aholi daromadlari va xarajat-larini qayta taqsimlash munosabati bilan chakana baholar о‘zgar-ganda bahoning ijtimoiy funksiyasi vujudga kyeladi. Buning natijasida ijtimoiy nye’matlar va xizmatlarning u yoki bu turlariga nisbatan istye’mol qilish oshadi yoki kamayadi. CHakana baholarning oshishi turmush darajasini pasaytiradi va aksincha, dyeb ye’tirof yetilgan. Biroq, agar bir vaqtning о‘zida chakana baho-lar bilan birgalikda ulgurji baholar, va aholi daromadlari ham о‘zgarsa, bu “manzara” kо‘p omilliga aylanadi va baholar dinamika-sining turmush darajasiga ta’siri xususida xulosa chiqarish uchun yanada chuqurroq bо‘lgan tahlil zarur.

Bahoning rag’batlantiruvchi funksiyasi ishlab chiqarishni moddiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanish, mahsulot-ning ma’lum bir turini ishlab chiqarish yо‘nalishlarida rag’bat-lantirish orqali namoyon bо‘ladi. Bunday baholar agar ular istye’-molchi uchun qulay bо‘lsa, istye’molni ham rag’batlantiradi. Baho-ning rag’batlantiruvchi funksiyasi bozorni tartibga solishning muhim omili hisoblanadi, tovarlar va xizmatlar bozorida talab va taklif о‘rtasidagi ma’lum bir nisbatning о‘rnatilishiga о‘z ta’sirini kо‘rsatadi va Shuning uchun ham u talab va taklifni ba-lanslashtirish funksiyasi bilan uzviy bog’langan.

Baho funksiyalarining bunchalik kо‘pligi, alohida olingan unga tyegishli bо‘lgan funksiyalar maqsadlari va vazifalarining, ayrim hollarda, о‘zaro qarama-qarshiligi Shunga olib kyeladiki, bahoning о‘z barcha funksiyalarini muvaffaqiyatli ravishda amalga oshirishi hamma vaqt ham mumkin bо‘lmay qoladi. Rasional va hatto, optimal baholar xususida gapirib turib, odatda, uning bir funksiyasi yoki funksiyalarning Shunday hamkorligini nazarda turish kerakki, ular ma’lum darajada amalga oshgan bо‘lsin. Shu-ning uchun ham, bozor iqtisodiyotida bahoning ayrim funksiyalari kamroq yoki kо‘proq Yuklama bilan “ishlaydi”. Masalan, mahsulotni qiymat ifodasida ishlab chiqarish, taqsimlash va istye’mol qilishni Rejalashtirishda foydalaniladigan bahoning funksiya-lari aralash iqtisodiyotda davlat syektoridagidyek yemas, balki unga nisbatan kamroq faollikda namoyon bо‘ladi. Shu munosabat bilan bu yerda baho barcha funksiyalarining bir-biri bilan о‘zaro bog’-langanligi va о‘zaro ta’sirchanligini, real hayotda bozor iqtiso-diyotiga xos bо‘lgan dinamik tizim sifatida namoyon bо‘layotgan-ligini hisobga olish muhim ahamiyatga yega.

2. Baho turlari, uning tarkibiy tuzilmasi va baholarni

shakllantirish myetodlari
Bozor iqtisodiyotida tovarlarning turli guruhlariga mos ravishda baholarning harakatchan tizimi amal qiladi. Baho tur-larini tizimlashtirish uchun turli belgilar bо‘yicha ularni klas-sifikasiyalashtirishdan foydalaniladi.

Baholarni quyidagi belgilarga kо‘ra klassifikasiya qilish mumkin:

• 
  aylanmaga xizmat qilish xarakteri bо‘yicha;
  
• 
  о‘rnatilishiga qarab;
  
• 
  vaqt omiliga kо‘ra;
  
• 
  baholar xususida ma’lumotlarni olish usuliga muvofiq;
  
• 
  bozor turiga bog’liq ravishda;
  
• 
  hududiy bozorlarga bog’liqligini nazarda tutib;
  
• 
  bozorda davlatning ta’sirchanligi, tartibga solish va ra-qobat darajasining xarakteri bо‘yicha;
  
• 
  yetkazib berish va sotish shartlariga kо‘ra;
  
• 
  qо‘llanilish tartibiga muvofiq.
  

Aylanmaga xizmat qilish xarakteri bо‘yicha baholar quyi-dagicha farqlanadi:

• 
  ulgurji baholar;
  
• 
  chakana baholar;
  
• 
  sotib olish baholari;
  
• 
  smeta qiymati;
  
• 
  tariflar.
  

XYUS lar tovarlarning yirik partiyasini sanoat, qishloq xо‘-jaligi yoki boshqa XYUS larga yoki ta’minot tashkilotlariga sota-digan bahosi ulgurji baho deyiladi.

Savdo tashkilotlari tomonidan aholining shaxsiy istye’moli uchun kichik miqdorlarda sotiladigan nye’matlarga о‘rnatilgan baho chakana baho dyeb atadi.

Qishloq xо‘jaligi ishlab chiqaruvchilari tomonidan о‘z mah-sulotlarini davlatga sotish sotib olish baholarida amalga oshi-riladi.

Smeta qiymatida qurilish mahsulotlari (binolar, inshoot-lar va b.) ning bahosi tо‘lanadi.

YUklarni tashish, elektr energiyasi, issiqlik, suv, sog’liqni saqlash xizmatlari, myehmonxona, sayyohlik va boshqa xizmatlarning bahosi tariflar orqali ifodalanadi.

О‘rnatilishiga qarab baholarning quyidagi turlari mavjud:

• 
  qat’iy baholar;
  
• 
  joriy baholar;
  
• 
  о‘zgaruvchan baholar;
  
• 
  almashtiriluvchi (“sakrovchi”) baholar.
  

SHartnomada qayd yetiladigan va Shu shartnomaga muvofiq ravishda mahsulotni yetkazib berishning barcha muddatlari davo-mida о‘zgarmaydigan baholar qat’iy baholar deyiladi.

Joriy baho deyilganda Shu davrda mahsulotni yetkazib berish amalga oshirilgan baho tuShuniladi. Bunday baholar bir shartnoma doirasida о‘zgarishi mumkin va ular bozorning holatini о‘zida aks yettiradi.

О‘zgaruvchan baholar shartnomada ma’lum bir shart asosida, masalan, shartnomani ijro yetish paytida bozor bahosi о‘zgaradigan bо‘lsa (kо‘tarilsa yoki pasaysa), о‘zgartirilishi (qayta kо‘rib chiqilishi) mumkin dyeb qayd yetilgan baholardan iborat.

Almashtiriluvchi (“sakrovchi”) baholar tayyorlanish mudda-ti uzoq vaqtni talab yetuvchi buYumlarga nisbatan о‘rnatiladi. Bunday baholar shartnoma ijro yetish muddatining tugashiga qarab hisoblanadi. Bunda birlamchi shartnoma bahosi mahsulot tayyor-langan muddat davomida ishlab chiqarish xarajatlarining о‘zgari-shiga qarab о‘zgartiriladi.

Vaqt omiliga kо‘ra baholarning quyidagi turlari bо‘lishi mumkin:

• 
  doimiy baholar;
  
• 
  mavsumiy baholar;
  
• 
  bosqichli baholar.
  

Amal qilish muddati oldindan kelishilmagan baholarga doi-miy baholar deyiladi.

Mavsumiy xarakterga yega bо‘lgan tovarlarga nisbatan о‘rnatilgan baholar mavsumiy baholar dyeb ataladi. Bunday baholar sotishning birlamchi bahosiga nisbatan ustama yoki chyegir-mani qо‘llash yо‘li bilan aniqlanadi va ma’lum davr (mavsum) mobaynida amal qiladi.

Dastlabki aniqlangan shkalaga muvofiq ravishda oldindan belgilangan holatlarda bosqichma-bosqich pasaytiriladigan tarzda aniqlanadigan mahsulotlarning bahosi bosqichli baholarda belgilanadi.

Baholar xususida ma’lumotlarni olish usuliga muvofiq baholar quyidagicha farqlanadi:

• 
  ma’lumotnomaviy baholar;
  
• 
  pryeyskurant baholar;
  
• 
  hisob-kitobli baholar.
  

Kataloglar, pryeyskurantlar, iqtisodiy jurnallar, spravoch-niklar va boshqa maxsus adabiyotlarda ye’lon qilinadigan baholar ma’lumotnomaviy baholar deyiladi. Ular о‘xshash mahsulotlarga baholarni belgilashda yoki baholarning darajasi va nisbatini tahlil qilishda mо‘ljal informasiya sifatida foydalaniladi.

Firmalarning pryeykurantlarida, spravochniklarda va boshqa adabiyotlarda ye’lon qilingan baholar pryeykurant baholar dyeb ataladi.

Hisob-kitobli baholar individual buYurtmalar bо‘yicha noandazaviy asbob-uskunalarning shartnomalarida, bitimlarida qо‘llaniladigan baholardir. Bunday baholar mol yetkazib beruvchi tomonidan har bir aniq buYurtma uchun uning texnikaviy va tijoriy shart-sharoitlarini hisobga olgan holda hisob-kitob qilinadi va asoslanadi.

Bozor turiga bog’liq ravishda baholarning quyidagi tur-lari mavjud:

• 
  auksion baholar;
  
• 
  birjaviy kotirovkalar;
  
• 
  savdolar baholari.
  

Sotib oluvchi tomonidan oldindan kо‘rilgan tovarlar partiya-si (loti)ga maksimal taklif qilingan daraja bо‘yicha ommaviy sotish bahosiga auksion baholar deyiladi. Bunday baholar talab va taklif о‘rtasidagi nisbatning о‘zgarishi natijasida о‘rnatiladi (belgilanadi).

Birja orqali realizasiya qilinadigan standartlashtirilgan bir toifadagi tovarlarning (Shu jumladan, qimmatli qog’oz-larning ham) bahosi birjaviy kotirovkalar dyeb ataladi.

Savdolar baholari ixtisoslashtirilgan savdo alohida shakllarining bahosidan iborat. Savdoning bu shakli maxsus hujjat (tyendyer)da oldindan ye’lon qilingan shartlarga kо‘ra tovar-larni yetkazishga buYurtmalar berish yoki ma’lum bir ishlarni amalga oshirish uchun pudratlarni olishga asoslangan bо‘ladi.

Hududiy bozorlarga bog’liqligini nazarda tutib baholar-ning turlari quyidagicha farqlanadi:

• 
  yagona baholar;
  
• 
  mintaqaviy baholar;
  
• 
  mahalliy baholar.
  

YAgona baholar mamlakatning barcha hududlarida amal qila-di. Ular davlat tomonidan о‘rnatiladi va tartibga solinadi.

Mintaqaviy baholar mamlakatning ayrim hududlarida shakllanadi. Bunday baholarning tarkibiga qishloq xо‘jaligi mah-sulotlari va xom ashyo, gaz elektr energiyasining baholarini kiri-tish mumkin.

Shu mintaqaning о‘zida ishlab chiqariladigan va istye’mol qilinadigan mahsulotlarga о‘rnatilgan baholar mahalliy baho-lar deyiladi.

Bozorda davlatning ta’sirchanligi, tartibga solish va raqobat darajasining xarakteri bо‘yicha baholarning quyidagi turlari mavjud:

• 
  erkin (bozor) baholar(i);
  
• 
  qayd yetilgan (qat’iy) baholar;
  
• 
  tartibga solinadigan baholar;
  
• 
  pryestij (kamyob, obrо‘li) baholar;
  
• 
  parityet (tyeng) baholar.
  

Mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar va xizmatlarni kо‘rsa-tuvchilar tomonidan bozor kon’Yunkturasiga muvofiq ravishda talab va taklif asosida qо‘llaniladigan baho erkin (bozor) baho-lar(i) deyiladi.

Qayd yetilgan (qat’iy) baholar ma’lum darajada о‘rnatil-gan baholardan iborat.

Asosan Yuqori ijtimoiy ahamiyatga yega bо‘lgan muhsulotlarga nisbatan tyegishli boshqaruv organlari tomonidan foydalaniladi-gan baholar tartibga solinadigan baholar dyeb ataladi.

О‘tib bо‘lmaydigan xususiyatlarga yega bо‘lgan juda Yuqori si-fatli buYumlarning bahosiga pryestij (kamyob, obrо‘li) baholar deyiladi.

Bir nyecha mamlakatlarning davlat hokimiyat organlari tomo-nidan qishloq xо‘jaligi mahsulotlari, boshqa tovarlar va xizmat-lar baholari о‘rtasidagi nisbatni tartibga solish uchun qо‘lla-niladigan baholar parityet (tyeng) baholar dyeb ataladi.

YEtkazib berish va sotish shartlariga kо‘ra baholarni quyidagicha farqlash mumkin:

• 
  nyetto-baholar;
  
• 
  brutto-baholar (fakturaviy baholar);
  
• 
  jahon baholari.
  

Oldi-sotdi joyidagi baholarga nyetto-baholar deyiladi.

Oldi-sotdi shartlariga (soliqlarning turi va miqdori, chye-girmalarning mavjudligi va darajasi, frank turlari va sug’urta shartlariga) muvofiq ravishda aniqlanadigan baholar brutto-baholar dyeb ataladi.

Jahon baholari yirik import va yeksport opyerasiyalari amalga oshiriladigan baholardan iborat. Amaliyotda jahon baho-lari xom ashyo tovarlari bо‘yicha yeksportyor mamlakatning darajasi yoki bir va auksionlar bahosi; ishlab chiqarish-texnikaviy maqsad-larga mо‘ljallangan buYumlar bо‘yicha – jahondagi yetakchi ishlab chiqaruvchilarning baholariga muvofiq; xalq istye’mol tovarlari bо‘yicha – yetakchi yirik kataloglarda ye’lon qilingan baholarda aniqlanadi.

Amaliyotda ichki firmaviy (transfyert) baholar degan tu-Shuncha ham mavjud. Bunday baholar bir firmaning bо‘linmalari yoki bir assosiasiya tarkibida bо‘lgan bir nyecha firmalar о‘rtasida mahsulotlar realizasiya qilinganda qо‘llaniladi.

Baholarning yana bir turi bor. Ularning nomi tabaqalashti-rilgan baholar dyeb Yuritiladi. Bunday baholar tabiiy, hududiy va XYUS larga bog’liq bо‘lmagan boshqa mahsulotni ishlab chiqarish va realizasiya qilish xarajatlaridagi farqlar, Shuningdyek, mahsulotning sifatidagi farqlarga (navi, yangiligi va boshqa sifat belgilariga kо‘ra) bog’liq ravishda bir xil mahsulotlarga о‘rnatiladigan turli ulgurji, sotib olish va chakana baholardan iborat bо‘ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar ishlab chiqa-ruvchilar tabaqalashtirilgan baholardan istye’molchilarning turli guruhlari uchun foydalanadi. Bunda, albatta, ishlab chiqaruvchi sotib oluvchilarning har bir guruhi uchun maksimal baholarni о‘rnatishga harakat qiladi. Bunday baho sotib oluvchining ryezyerv-lashtirilgan bahosi deyiladi. Ryezyervlashtirilgan bahoning sotib oluvchilar daromadlariga bog’liq ravishda о‘rnatilishi baho-ning idyeal divyersifikasiyasi dyeb ataladi. Tabaqalashtirilgan baholar sotib olinayotgan tovarlarning miqdoriga bog’liq ravishda ham о‘rnatilishi mumkin. Bunga muvofiq ravishda tovarlarning kichik partiyalari va bir martalik buYumlar uchun baholar Yuqori, ular yirik partiyada sotib olinganda yesa baholarning darajasi ancha pasaytirilishi mumkin.

Baholarning har bir turi ularga tyegishli bо‘lgan shakllanti-rish va foydalanish xususiyatlariga yega. Masalan, XYUS larning ulgurji baholari sanoat tovarlarining turli guruhlariga tyegishli bо‘lgan о‘ziga xos belgilar bilan xarakterlanadi. Energiya taShuvchilarning bahosi, о‘z navbatida, boshqalardan tashqari, rye-surslarni tyejab-tyergash siyosatini amalga oshirishda muhim iqti-sodiy richag hisoblanadi.

Aniq baho о‘zida ma’lum bir yelementlarni mujassam yetadi. Ularning ahamiyati absolYut ifodalanishda bahoning tarkibi, birlikning qismi yoki foizlarda ifodalangan baho tarkibidagi har bir yelementning salmog’i yesa bahoning tarkibiy tuzilmasi dyeb ataladi.

Baholarning namunaviy tarkibiy tuzilmasi quyida kyelti-rilgan:

UB = T + F
Bu yerda: UB– XYUSning ulgurji bahosi;

T – mahsulot tannarxi;

F – XYUSning foydasi.
UB = UB+ C +UT
Bu yerda: UB – tarmoq ulgurji bahosi;

UB – XYUSning ulgurji bahosi;

S – soliqlar (qо‘shilgan qiymat solig’i, aksizlar,

sotuv solig’i va boshqalar);

UT – ulgurji-ta’minot ustamalari (ta’minot va

transport xarajatlari, ta’minot XYUS-

sining foydasi).
CHB = UB+ S
Bu yerda: CHB – chakana baho;

UB – tarmoq ulgurji bahosi;

S – savdo ustamasi (muomala xarajatlari, savdo

XYUS ning foydasi).

Bahoning minimal chyegarasini ishlab chiqarish chiqimlari aniqlab beradi. Ularning puldagi ifodasini mahsulot tannarxi dyeb atash qabul qilingan. Foyda bahoning majburiy yelementi hisoblanadi. XYUS foyda hisobidan dividyendlarni tо‘laydi, ish-lab chiqarishni kengaytiradi va modernizasiya qiladi, kadrlarni tayyorlashni amalga oshiradi, ijtimoiy sohaga mablag’larni ajratadi. Foyda bahoning muhim yelementi hisoblanib, XYUSning Moliyaviy-iqtisodiy ahvoli uning hajmiga bevosita bog’liq.

Tovarlar vositachilar (ta’minot-ta’minlash, savdo-sotib olish XYUS lari va tashkilotlari hamda boshqa vositachilik firmalari) orqali realizasiya qilinganda bahoda vositachining ustamasi о‘z aksini topadiki, u vositachilik qilganligi uchun komission yig’imlarni, vositachining transport va boshqa xarajatlarini, uning qо‘shilgan qiymat solig’i va foydasini о‘zida aks yettiradi.

Savdo ustamasi savdo tashkilotlarining mahsulotni ryea-lizasiya qilish bilan bog’liq bо‘lgan xarajatlarini (muomala xara-jatlarini) va ularning foydasini qamrab oladi. Hozirgi paytda savdo ustamalari markazlashtirilgan tarzda tasdiqlanmaydi, ijtimoiy ahamiyatga yega bо‘lgan alohida tovarlar bо‘yicha ularning Yuqori chyegarasi mintaqaning mahalliy ma’muriyati tomonidan belgilanadi.

Baho Yuqorida sanab о‘tilgan barcha yelementlarni о‘zida mu-jassam yetmasligi ham mumkin. Masalan, qishloq xо‘jaligi mahsu-lotlarini sotib olish bahosida qо‘shilgan qiymat solig’i mavjud yemas. Shuningdyek, barcha tovarlar ham aksizosti tovarlari bо‘la-vyermaydi, ayrim tovarlar yesa vositachilarsiz tо‘g’ridan-tо‘g’ri istye’molchilarga sotiladi.

Xilma-xil bо‘lishiga qaramasdan, bozor baholari erkin iqtisodiyotda talab va taklifga muvofiq ravishda о‘rnatiladi. Hu-kumatning baholarni shakllantirish tizimiga aralaShuvi (bunday deyilganda, odatda, tovarlarga baholarni shakllantirish jarayoni va baholar tizimi tuShuniladi), jahon amaliyotining kо‘rsati-shicha, kо‘pchilik hollarda, iqtisodiy vaziyatni murakkablashtiradi. Buning sababi Shundaki, davlat organlari, odatda, о‘zlarining biznyesga ishtirok yetishlari natijasida qо‘shimcha xarajatlarni vujudga kyeltiradi.

Baholarni aniqlashning turli-tuman konsepsiyalari mavjud. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat:

• 
  sof qiymat asosida baholarni aniqlash (muallifi G.S. Strumilin);
  
• 
  baholarni о‘rtalashtirilgan qiymat asosida aniqlash (D.D. Kondratov);
  
• 
  takror ishlab chiqarish baholari (V.S. Nyemchinov);
  
• 
  ob’yektiv asoslangan tarzda baholash (L.S. Kantorovich);
  
• 
  oxirgi xarajatlarning baholari (S.S. SHatalin).
  
• 
  va boshqalar.
  

Bahoni hisoblashning “о‘rtacha xarajatlar va foyda” myeto-di о‘z asosiga ishlab chiqarishning о‘rtacha chiqimlari va ustamasini oladi. Bunda baho ishlab chiqarish chiqimlari va foydaning yig’indisi sifatida qaraladi. Bu yerda foydaning qismlari yesa foydalanilayotgan mehnat va tabiiy resurslarga, kapitalga pro-porsional ravishda aniqlanadi. Bu myetodga kо‘ra mehnatning qiy-mati bahoning asosi bо‘lib xizmat qiladi.

Bunday yondaShuv erkin bozor tizimi nuqtai nazaridan о‘zini oqlamaydi, chunki kо‘p XYUS lar о‘z tovarlarini Yuqori bahoga yega bо‘lishga intilib, xarajatlar va foyda bilan baholamasdan, balki xilma-xil omillarni hisobga olgan holda baholaydi. Holbuki, amaliyotda ana Shunday bо‘lishi mumkin yekan. Har holda buni nyeoklassiklar tasdiqlaydi. Ularning qarashlaricha, nye’matlarni ishlab chiqarish va realizasiya qilish xarajatlari Shu mahsulotni sotib olish kerakligi yoki yо‘qligi xususidagi istye’molchining tyegishli qarori bilan hyech qanday umumiylik tomoni yо‘q. Bu joyda uni haqiqatdan ham tashvishga soladigan narsa istye’mol-dagi optimallilikdir. Agar u Shu tovarni о‘z yehtiyojlarini qondi-rish uchun Yuqori sifatli dyeb ye’tirof yesa, baholarni qoplashga mо‘ljallangan xarajatlarni (bu yerda yana Shu narsani ham hisobga olish kerakki, u о‘zining ish haqiga bu mahsulotdan tashqari yana boshqa bir qancha mahsulotlarni ham sotib olishi kerak) asosli dyeb hisoblasa, u holda u Shu mahsulot о‘zida mujassam yetgan foyda-lilikka asoslangan holda qaror qabul qiladi. Tovarda mujassam-langan foydalilikni yesa hyech qachon Shu mahsulotni ishlab chiqarish qiymatiga tyenglashtirib bо‘lmaydi. Shuning uchun ham, baholarni shakllantirishning ikkinchi myetodini “bozor nimani kо‘rsasa”, dyeb xarakterlash qabul qilingan.

Bahoni zararsizlik va maqsadli foydani ta’minlash asosida hisoblash myetodi ham ma’lum. Uning asosida zararsizlik grafigi yoki kutilayotgan foydani ta’minlashning tijoriy biznyes-Rejalashtirish yotadi. Ayri hollarda baho chiqariladigan tovar-ning unikalligi asosida о‘rnatiladi. Bu yerda baho о‘rnatilayotgan paytda nafaqat ishlab chiqarish chiqimlari, balki tovarning sotib oluvchi uchun qadr-qimmati ham inobatga olinadi.

Kо‘pchilik hollarda baholar pryeyskurant baholar asosida aniqlanadi. Bunday myetodni amalga oshirish jarayonida savdola-shish imkoniyati mavjud bо‘ladi. Individual sotib oluvchilar uchun buning ahamiyati kamroq bо‘lsa-da, ulgurji sotib oluvchilar uchun bu narsa katta ahamiyatga yega bо‘lib, baholarning umumiy daraja-siga о‘z ta’sirini, albatta, kо‘rsatadi.

Bahoni aniqlashning raqobat savdolari orqali myetodi XYUSlarning pudrat uchun kuraShuvi sharoitida qо‘llaniladi. Bunda XYUS raqobatchilarning kutilayotgan baho takliflarini hi-sobga oladi. U о‘zining oldiga shartnomani qо‘lga kiritishni maqsad qilib qо‘ygan yekan, boshqa raqobatchilarga nisbatan pastroq bо‘lgan bahoni sо‘raydi.

Bahoni о‘rnatish jarayonida faqat iqtisodiy momyentlarni yemas, balki psixologik momyentlarni ham inobatga olmoq lozim. Baholarni shakllantirish borasidagi davlatning tartibga kyeltiruvchi rolini, daromadlardan olinadigan soliqlar va yana kо‘p narsalarni ham unutmaslik kerak. Shuningdyek, baholarni shakl-lantirishning tarmoq xususiyatlarini hisobga olish ham muhim ahamiyat kasb yetadi. Masalan, qishloq xо‘jaligida, baholarning, kamida quyidagi uch yо‘nalishi rivojlanadi:

• 
  markazlashtirilgan yо‘nalish (mahsulotlar muhim turlari-ning cheklangan doirasiga mо‘ljallangan);
  
• 
  ulgurji-shartnomaviy yо‘nalish (ishlab chiqarishga mо‘l-jallangan tovarlarni ishlab chiqaruvchi va istye’molchi XYUS lar о‘rtasida);
  
• 
  ishlab chiqaruvchilar va savdo о‘rtasidagi yо‘nalish (xalq istye’moli, noistye’mol tovarlar va koopyerasiyaga tayyorlashlarga mо‘ljallangan).
  

YUqoridagilardan tashqari, boshqa barcha tovarlarga va Shuning-dyek, о‘z savdo tarmog’i mahsulotlari uchun alohida xо‘jaliklar tomoni-dan bahoni mustaqil ravishda о‘rnatish hollari ham mavjud.

Baholarni shakllantirishga xarajatli yondaShuv myetodida XYUS ning tovarlarni ishlab chiqarish va realizasiya qilish haqiqiy xarajatlari asosiy tayanch nuqta sifatida qabul qilinadi. Baholarni shakllantirishning bu myetodi tarixiy jihatdan yeng qadimgi va yeng ishonchli hisoblanadi. Uning asosida XYUS mahsu-lotni ishlab chiqarish va realizasiya qilish xarajatlarining bux-galtyeriya hujjatlari bilan tasdiqlangan xarajatlaridan iborat bо‘lgan haqiqiy kategoriya yotadi. Ma’lum darajada bunday yonda-Shuvning obrо‘si baholarni shakllantirishni barcha xarajatlarga normal daromadlarni tо‘liq olish va ularning ishlab chiqarilgan tovarlar о‘rtasida tо‘g’ri taqsimlanishining XYUS uchun zarurli-gini nazarda tutuvchi iqtisodiy nazariya orqali qо‘llab-quvvatla-nishi bilan belgilanadi. Biroq baholarni shakllantirishning xa-rajatli myetodi ba’zi bir kamchiliklarga yega. Xususan, kо‘p hol-larda mahsulot birligiga tо‘g’ri kyeluvchi xarajatlarning salmog’i-ni, bu narsa ushbu yondaShuvga kо‘ra bahoning asosi bо‘lishiga qaramasdan, baho о‘rnatilgunga qadar uni aniqlashning iloji yо‘q.

Mahsulotni bozorda realizasiya qilishni tashkil yetishdagi bahoning darajasini ishlab chiqarish masshtabi va sotish hajmi aniqlab beradi. Iqtisodiy nazariya va buxgaltyeriya hisobiga kо‘ra, mahsulot birligini ishlab chiqarishga qilingan xarajatlarning salmog’i ishlab chiqarish masshtabiga tо‘g’ridan-tо‘g’ri bog’liq. Mah-sulotni ishlab chiqarish hajmi orsa, bir buYumga tо‘g’ri kyeluvchi doimiy xarajatlar summasi va uni ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarning umumiy miqdori kamayadi. Baholarni shakllanti-rishga yondaShuvlarni taqqoslash quyidagi xulosani chiqarishga imkon beradi: savodli myenyejyer, bu sohadagi uning qarori haqiqiy xarajatlarni qoplash va faoliyatning tarkib topgan sharoitlarida kо‘zda tutilgan foydaning tyegishli о‘lchamini olishning zarurligi bilan belgilangan bir paytda, baholarni shakllantirishning passiv yо‘liga turmasligi kerak. Bu yerda passiv baholarni shakl-lantirish deyilganda baholarni qat’iy tarzda xarajatlar myetodi asosida yoki raqobatchilarning bahoviy qarorlari ta’siri ostida о‘rnatilishi nazarda tutilayapti.

Hozirgi sharoitda baholarni shakllantirishdagi yeng oqilona yondaShuvlardan biri baholarni faol shakllantirish hisoblanadi. U realizasiyani boshqarish siyosati doirasida yeng foydali ishlab chiqarish hajmi, ishlab chiqarishning о‘rtacha xarajatlari va opyera-siyalar foydaliligining maqsadli darajasiga yerishish maqsadida baholarning о‘rnatilishini kо‘zda tutadi. Baholarni boshqarish orqali realizasiyaning kerakli hajmi va unga mos kyeladigan о‘rtacha xarajatlarning miqdoriga yerishiladiki, bu narsa oxir-oqibatda, XYUSni opyerasiyalar foydaliligining kо‘zda tutilgan darajasiga olib chiqadi.

Muammoni hal yetishga bunday yondaShuv baholarni shakllanti-rish xarajatli myetodining “kasal” joyidan – “kuchsiz” bozorlarda (kon’Yunkturasi yomonlashib borayotgan bozorlarda) juda Yuqori baholarni yoki “kuchli” bozorlarda (talab о‘sib borayotgan bozorlar-da) juda past baholarni о‘rnatishdan – qochishga imkon beradi.

Baholarni shakllantirishning xarajatli myetodidan voz kyechish oson ish yemas. CHunki bu narsa XYUS larning myenyejyerlari-dan yangi mahsulotni ishlab chiqarishga investisiyalar boshlangun-ga qadar baho bо‘yicha ularning pozisiyalarini aniqlashni taqozo yetadi. Buning uchun yangi buYumlarni yaratish algoritmini tо‘liq о‘zgartirish, baholarni shakllantirishning qimmat yondaShuviga о‘tish kerak.

Baholarni qimmatli shakllantirish baholarni Shunday о‘rnatilishini taqozo yetadiki, unga kо‘ra bu narsa XYUS ning Yuqo-ri foyda olishini “baho/xarajatlar” qulay nisbatiga yerishish hi-sobidan ta’minlamog’i kerak. Buning uchun, yeng avvalo, tovar uchun sotib oluvchi qanday bahoni tо‘lashga tayyor yekanligini bilmoq lo-zim. Albatta, turli holatlarning ta’siri mavjud bо‘lganligi uchun uni aniqlash ancha murakkab hisoblanadi.

Tajribali sotib oluvchilar tovar uchun tо‘lashga tayyor bо‘lgan haqiqiy summalarini kamdan-kam hollardagina aytadilar. Ayniq-sa, bu bilan firmalarni ta’minlovchi faoliyat bilan kasbiy Shu-g’ullanuvchilar alohida ajralib turadi. Agar о‘zlari xaridor bо‘-layotgan tyegishli tovarlar baholarining о‘zgarib turishi mumkin-ligini tuShunsalar, ular faqat kerakli tovarning haqiqiy bahosi-ni yashiribgina qolmasdan, balki bu xususida ishlab chiqaruvchini ongli ravishda chalg’itish usullarini ham qidirib topishga harakat qiladilar. Bunday vaziyatda ishlab chiqaruvchi markyetologlarining istye’molchilar bilan aloqalari asosida qurilgan barcha urinish-lari “tadbirkor” ta’minotchilar tomonidan ongli ravishda “tash-langan” dyezinformasiya orqali yо‘qqa chiqarilishi mumkin.

Shuning uchun ham, bunday vaziyatda XYUS ta’minotchisi muta-xassisining asosiy vazifasi sotib oluvchilar tо‘lashga tayyor bо‘l-gan bahoda katta miqdordagi buYurtmalarni olmaslik bilan belgi-lanadi. XYUS markyetologi va ta’minotchilarning о‘ziga xos bо‘lgan “san’ati” sotib oluvchilardan tovarning haqiqiy bahosini о‘zida iloji boricha kо‘proq aks yettirishi mumkin bо‘lgan bahoda tо‘lashga kо‘proq tayyor yekanliklariga yerishish orqali ifodalanadi. Bir vaqtning о‘zida, firmaning yangi mahsulotini qanday bahoda sotib olishga tayyor yekanliklari xususida sotib oluvchilarga murojaat qilish xato hisoblanadi. Sotib oluvchilar bunday vaziyatda yangi tovarni yetarli darajada baholay olmaslikka va uning bahosini iloji boricha pasaytirishga harakat qilishlari tufayli ularning Yuqoridagi savolga javoblari hamma vaqt ham amaliy ahamiyatga yega bо‘lavyermaydi. Hayotda sotuvning haqiqiy bahosi markyeting tadqi-qotlarining natijalari bilan kamdan-kam hollardagina bir-biriga mos tushadi.
3. Xо‘jalik Yurituvchi sub’yekt markyeting stratyegiyasining Moliyaviy jihatlari

Agar mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining 5 yoki 10 yilga mо‘ljallangan ilmiy asoslangan istiqboli oldindan oqi-lona tarzda aniqlangan bо‘lsa, baho stratyegiyasini mustahkam yegal-lash mumkin. Aks holda faqat hozirgi paytda ishlab chiqarilayotgan tovarlarning yemas, balki ilmiy-texnika taraqqiyoti va ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasidagi ilg’or о‘zgarishlar ta’siri ostida yaratilishi lozim bо‘lgan yangi barcha buYumlar bahosining dinamikasini ham kо‘proq yoki ozroq aniqlikda kо‘rish imkoniyati murakkabligicha qolavyeradi. Ma’lumki, iqtisodiy jihatdan Yuqori sur’atlarda taraqqiy yetgan mamlakatlarning barchasida erkin baholar, odatda, davlat tomonidan tartibga solinadigan baholar bilan oqilona qо‘shib olib boriladi.

XYUS lar markyeting stratyegiyasining Moliyaviy jihatlari raqobat sharoitida bozordagi baho bozor iqtisodiyotining asosiy bug’iniga bog’liq bо‘lmagan omillar asosida ustuvor ravishda shakl-lanishini va u uchun, asosan, topshirilgan о‘lcham yekanligini nazar-da tutadi. XYUS ning bozor muhiti bozor tashqi omillari va shart-sharoitlari hamda nobozor xо‘jalik aloqalar majmuidan iborat bо‘lib, ular iqtisodiyotning asosiy bug’ini faoliyati samaradorli-gini, uning maqsadli stratyegiyasi va tadbirkorlik muhitidagi xatti-harakati taktikasining amalga oshirilishini kо‘zda tutadi.

Baholarni shakllantirish masalalarini hal yetish uchun raqo-bat muhitini tahlil qilib, XYUS ning tyegishli xizmatlari mahsu-lotlarni yetkazib berish va ularni realizasiya qilish baholarini о‘rganishi (1), soliqlar va boshqa tо‘lovlarni inobatga olgan holda XYUS ning ishlab chiqarish va sotish chiqimlari, mol yetkazib bye-rish shartlari va XYUS ni ishlab chiqarish omillari bilan ta’min-lashga baho berishi (2), amalga oshirilayotgan tadbirlar va fao-liyat umumiy samaradorligini о‘lchab kо‘rishi (3) kerak.

Ana Shu Yuqoridagi uch yо‘nalish XYUS faoliyat kо‘rsatishining mikromuhitini xarakterlaydi biroq XYUS faoliyatining umumiy sharoitlarini cheklamaydi. XYUS faoliyatining umumiy sharoitla-rini makromuhit dyeb ye’tirof yetish qabul qilingan bо‘lib, u о‘z ichiga quyidagilarni qamrab oladi:

• 
  inflyasion omillar, Shu jumladan inflyasion kutilishlar;
  
• 
  ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardagi о‘zgarishlar (myeh-nat, Shu sohadagi nobarqarorlashtiruvchi holatlar, siyosiy omil-larni ham qо‘shib hisoblaganda);
  
• 
  davlat va mahalliy hokimiyat organlarining Moliyaviy, so-liq va pul-kredit siyosati);
  
• 
  baholarni davlat tomonidan tartibga solish sohasida kо‘-riladigan choralar;
  
• 
  XYUS ning bozorda faoliyat kо‘rsatishini qonuniy ta’min-lashga qaratilgan о‘zgarishlar.
  

Xо‘jalik Yurituvchi sub’yekt, mulkdorning bozor vakili yoki uning vakolatchisi sifatida iqtisodiy mustaqillik va XYUS о‘z xatti-harakatini tanlash erkinligi bozor baholarini shakllanti-rishning zaruriy shartlari hisoblanadi. О‘zaro manfaatli, xusu-san, og’zaki bitimlar, shartnomalar, oldi-sotdi shartnomalari kо‘-rinishidagi shartnomalar vositasida amalga oshiriladigan xо‘ja-lik sub’yektlarining tijoriy asosdagi munosabatlari ham Shunga kiradi. Bu yerda yо‘qotishlar, zararlar va qо‘ldan chiqarilgan imko-niyatlarni qoplash kafolatini beruvchi shartnoma-bitim munosa-batlari, boshqa xо‘jalik munozaralariga ta’sir kо‘rsatish va ular-ni himoya qilish muhim rol о‘ynaydi. Raqobat muhitining mav-judligi va monopolizmga barham berish ham bu yerda kerakli sharoit sifatida maydonga chiqib, ular xо‘jalik Yuritish sub’yekt-larini, bozor vakillarini xatti-harakatni tanlash imkoniyatlari bilan ta’minlaydi. Bularning qatoriga muvozanat baholar yevaziga talab va taklif nisbatlarining tyenglaShuvi oqibatida vujudga kyeladigan bozor muvozanatini ham kiritish kerak.

Bozor baholarini shakllantirish jarayoni, boshqa holatlar-dan tashqari, yana bahoni о‘rnatish xususida kim qaror qabul qil-ganligiga va uni kim tayyorlaganligiga ham bog’liq. Shuning uchun ham, baholar qay hollarda diryektorlar kengashi, hissadorlik ja-miyatining pryezidyenti, XYUS ning bosh diryektori, uning о‘rin-bosarlari va qay hollarda yesa ta’minot bо‘limining boshlig’i, uning joylardagi vakillari tomonidan tasdiqlanishini bilish juda muhim. Shuningdyek, bahoni asoslash bilan Shug’ullanadigan ma’muriyat xizmatlari va bо‘linmalarining aniq funksiyalarini belgilash ham kerak. Bunday faoliyat XYUS markaziy xizmatlari tomonidan qat’iy muvofiqlashtirilgan asosda amalga oshiril-mog’i lozim.

XYUS tomonidan realizasiya qilinishi mumkin bо‘lgan tovar-lar bahosini asoslash, hisob-kitob qilish va о‘rnatish quyida tak-lif yetilayotgan kyetma-kyetlikda va faoliyat turlari bо‘yicha amalga oshirish tavsiya qilinadi:

• 
  tarkib topgan bozor, kon’Yunktura va XYUS mahsulotining bahosini tahlil qilish;
  
• 
  baholarni о‘rnatish joriy amaliyotining stratyegiyasi va prinsiplarini ishlab chiqish;
  
• 
  kutilayotgan bozorni о‘rganish va Rejalashtirilayotgan davr uchun talabni aniqlash;
  
• 
  raqobatchilarning tovarlari va baholarini tahlil qilish;
  
• 
  ishlab chiqarish hajmi va talabni qondirishning turli darajalarida taklif bahosi, ishlab chiqarish chiqimlari va tovar-larni realizasiya qilish imkoniyatlarini aniqlash;
  
• 
  baholarni shakllantirishning qabul qilingan stratyegiyasi va prinsiplari amalga oshirilishining mumkin bо‘lgan variant-larida ishlab chiqarish va realizasiya samaradorligini baholash;
  
• 
  baholarni о‘rnatish myetodlarini tanlash;
  
• 
  realizasiya qilinadigan tovarning bahosini tasdiqlash.
  

YUqorida kо‘rsatib о‘tilgan ishlarni biznyes-Rejalashtirish va Shu XYUS baholarini prognozlash bilan bog’liq bо‘lgan hisob-kitoblar bilan almashtirmaslik kerak. Ba’zi bir о‘xshashliklar bо‘lishiga qaramasdan, biznyes-Rejani ishlab chiqish va asoslash XYUS ning baho stratyegiyasini ishlab chiqish uchun zarur bо‘lgan barcha о‘lchamlarni (paramyetrlarni) chuqur tasavvur qilishga imkon bersa-da, ularni bir xil dyeb qabul qilmaslik kerak.

Bozoriy baholarni shakllantirishning omillari orasida talab omillarini alohida ajratish maqsadga muvofiqki, ular yordamida sotib oluvchi tomonidan tovarga bо‘lgan talabning bahosi aniqlanadi. Bunga tovarning foydaliligi yoki istye’mol xususiyat-lari, ya’ni yehtiyojni qondirish qobiliyati, uning sifat tavsiflari kiradi. Undan sо‘ng ushbu tovarni sotib oluvchi yega bо‘lgan tо‘lovga layoqatli talabning tavsifi, Shuningdyek, tovarni sotib olishdan bosh torta turib, sotib oluvchi qilishi mumkin bо‘lgan jamg’ar-maning darajasi kerak. Oxirida talabning hajmi, ya’ni bahoning Shu darajasida sotib oluvchi qodir bо‘lgan tovarning miqdori aniqlanadi.

Istye’mol tanlov omillari almashtiriladigan tovarlar tizimida tovarning raqobatdoshligini aniqlab beradi. Tovar va mahsulotlarni sotib oluvchilar, ular bilan raqobat qiluvchilar, raqobat tovarlari bilan tovarning almaShuvchanligi, almashtiri-ladigan yoki о‘zaro almashtiriladigan tovarlarning taqqoslanishi yehtiyojning tarkibiy tuzilmasini belgilab beradi. Bu yerda Shu tovarni yoki Shu tovar bozorini ularni tо‘ldiradigan tovarlar yoki ularni tо‘ldiradigan tovarlar bozori bilan taqqoslash katta ahamiyatga yega.

Taklif omillari mol yetkazib beruvchi-sotuvchi tomonidan tovarning taklif bahosini о‘rnatishga yordam beradi. Bu yerda bozorga taklif qilinayotgan tovarning umumiy soni va XYUS tomonidan bozorga yetkazib berilayotgan tovarning sonini (bо‘lishi mumkin bо‘lgan boshqa mol yetkazib beruvchilarda Shu tovarning zaxiralarini va XYUS dagi zaxiralarni qо‘shgan holda) bilish juda muhim. Undan sо‘ng tovarni bozorda sotishdagi ishlab chiqa-rish va muomala xarajatlariga, Shuningdyek, tovarni ishlab chiqa-rishda foydalanilgan ishlab chiqarish omillari va ishchi kuchining bahosiga aniqlik kiritib olish kerak. Odatda, tabiiy resurslar, kapital va mehnatning baholari cheklanadi. Davlat va ijtimoiy fondlarga soliqlar, aksizlar va boshqa tо‘lovlar hamda ajratma-lar, bojlar ajratiladi. Foyda va uning investisiyalarga, ryezyerv va sug’urta fondlariga, dividyendlar va boshqa maqsadlarga taqsim-lanishi aniqlanadi.