Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

7. Daromadlarni aniqlash myetodiga kо‘ra:

• 
  barqaror (qat’iy) daromadli qarziy majburiyatlar;
  
• 
  “suzuvchan” daromadli qarziy majburiyatlar.
  

Ayrim hollarda qimmatli qog’ozlar bо‘yicha qat’iy stavkalar foizlarni tо‘lash borasida davlat xarajatlari о‘sishining sabablari bо‘lishi, boshqa bir hollarda esa ular foiz darajasining oshishini kutib о‘tirgan investorlarni qо‘rqitib Yuborishi mumkin.

Byudjet defisitini qoplash uchun qarzlarni nisbatan Yuqoriroq darajada bо‘lgan foiz stavkalarida joylashtirishga tо‘g’ri kyeladi. Qarz muddati, odatda, 20-30 yilni tashkil etayotgan qarz davri davomida о‘zining qarziy majburiyatlari bо‘yicha ana Shunday foizni о‘rnatib, davlat soliq tо‘lovchilarning zimmasiga qо‘shimcha xarajatlarni Yuklaydi. Amaliyotda bunday vaziyatdan chiqib kyetishning ikki varianti mavjud:

1) pul mablag’lariga bо‘lgan ehtiyojni qisqa yoki uzoq muddatli qarzlarni va uzoq muddatli qarzlarni (foiz stakasi pasayib kyetgan paytda) chiqarish. Biroq bu holda qarz oluvchi yana bitta qarzni chiqarish, joylashtirish va uni qaytarish (uzish) bilan bog’liq bо‘lgan qо‘shimcha xarajatlarni amalga oshirishga majbur bо‘ladi. Bundan tashqari, foiz stavkasining oshishini (kо‘tarilishini) kutib, investorlar ikkinchi chiqarilgan qarzga nisbatan о‘z qiziqishlarini namoyon qilmaslik ehtimoli ham bu yerda bor;

2) qimmatli qog’ozlar bо‘yicha tо‘lanadigan foizlarni sistyematik (uzluksiz) ravishda qayta kо‘rib borish. Bu holda Yuqorida kyeltirilgan barcha muammolar hal qilinadi. Hisob-kitob bazasi (asosi) sifatida, odatda, mamlakatdagi banklararo kreditlar bо‘yicha foiz stavkasidan foydalaniladi. Biroq bunday qarzlar о‘zining juda katta kamchiligiga ega, ya’ni qarzdor о‘z xarajatlarini Rejalashtirish imkoniyaga ega bо‘lmaydi.

8. Qarz chiqarilgan paytda belgilangan (о‘rnatilgan) qarzni qaytarish muddatlariga qat’iy rioya qilish bо‘yicha qarzdorning majburiyatlariga muvofiq:

• 
  muddatidan oldin qaytarish huquqiga ega bо‘lgan majburiyatlar;
  
• 
  muddatidan oldin qaytarish huquqiga ega bо‘lmagan majburiyatlar.
  

Moliyaviy bozorda keskin о‘zgarishlar sodir bо‘lgan paytda qarziy majburiyatlarni muddatidan oldin qaytarish (uzish) masalasi alohida dolzarblik kasb etadi. Masalan, qarz oluvchi yillik qat’iy daromadli 12%li obligasiyalar chiqargan va bir yildan sо‘ng foiz stavkasi pasayib, 6%ga tyeng bо‘lgan bо‘lsin. Bunday vaziyatda qarzdor (qarz oluvchi) keskin Yuqotishlarga, investor esa aksincha, katta Yutuqlarga ega bо‘ladi. Agar obligasiyalar muddatidan oldin qaytarish huquqiga ega bо‘lgan holda chiqarilgan bо‘lsa, yangi qarzni chiqarish va ularni joylashtirish hamda eski qarzni qaytarib (uzib) investor о‘z Yuqotmalarini kamaytirishi mumkin.

Qarzlarni qaytarishning (uzishning) ikki usuli bо‘lishi mumkin:

• 
  bir vaqtning о‘zida;
  
• 
  qismlarga bо‘lib (qisman-qisman).
  

Agar qarzlar qismlarga bо‘linib qaytarilayotgan bо‘lsa, qaytarish muddatlari bо‘yicha qarz summalarining taqsimlanishga kо‘ra quyidagi uch variant bо‘lishi mumkin:

1) aniqlangan davr, masalan, 4 yil ichida tyeng qismlarga bо‘lib qaytarish. Bu holda, masalan, qarzning summasi 10 mln. sо‘m bо‘lgan bо‘lsa, har yili 2,5 mln. sо‘mdan qaytariladi;

2) oshib boriladigan salmoqlarda (hissalarda, qismlarda). Masalan, birinchi yil 1 mln. sо‘m, ikkinchi yilda – 2 mln. sо‘m, uchinchi yilda – 3 mln. sо‘m va tо‘rtinchi yilda – 4 mln. sо‘m. Qarzdorning daromadlari yildan-yilga о‘sib (oshib) borayotgan paytda bu tizim juda qulay hisoblanadi. Masalan, boshqa sharoitlar tyeng bо‘lgan taqdirda, ishbilarmonlik faolligining oshishi natijasida soliq tuShumlari о‘sishi kо‘zda tutiladi yoki qurilishiga qarziy mablag’lar jalb qilingan ob’yekt, syekin-astalik bilan о‘z quvvatiga ega bо‘la borib, yidan-yilga kattaroq summadagi foydani kyeltira boshlaydi;

3) pasayib boradigan salmoqlarda (hissalarda, qismlarda). Masalan, birinchi yilda – 4 mln. sо‘m, ikkinchi yilda – 3 mln. sо‘m, uchinchi yilda – 2 mln. sо‘m va h.k. Bunday tizim qarzdor daromadlarining pasayishi yoki xarajatlarining ortishi kutilayotgan paytda afzalliklarga ega va ustuvor ahamiyat kasb etadi.

3. Davlat kreditini boshqarish

Davlat kreditini boshqarishni keng va tor ma’nolarda kо‘rib chiqish mumkin. Keng ma’noda davlat kreditini boshqarish deyilganda qarzdor, kreditor va garant (kafil) sifatida davlatning faoliyati bilan bog’liq bо‘lgan uning Moliyaviy siyosati yо‘nalishlaridan birini shakllantirish tuShuniladi.

Moliyaviy siyosatning yо‘nalishlaridan biri sifatidagi davlat kreditini boshqarish davlatning boshqaruv va hokimiyat organlari qо‘lidadir. Faqat ular byudjet defisitining umumiy hajmini va dyemak, uni Moliyalashtirish uchun zarur bо‘lgan qarzlarning hajmini, pul muomalasi, kredit, ishlab chiqarish, aholi bandligiga ta’sir qilishning asosiy yо‘nalishlari va maqsadlarini hamda kichik biznyes va mamlakat ayrim mintaqalarini qо‘llab-quvvatlash bо‘yicha umumdavlat dasturlarini amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini aniqlaydi.

Davlat byudjetining doimiy yoki xronologik tarzda dyefisitliligi va Yuqori darajadagi davlat qarzlarining mavjudligi hozirgi sharoitda sanoati rivojlangan barcha davlatlarga xosdir. Davlatning kredit ekspansiyasi natijasida boshqa qarz oluvchilar Moliyaviy bozordan siqib chiqarilayapti, kreditga nisbatan bо‘lgan Yuqori foiz stavkalari hamon saqlanib qolmoqda. Davlat qarzlariga xizmat qilish bо‘yicha katta xarajatlar soliq tuShumlarining katta qismini о‘ziga tortayapti. Shuning uchun ham byudjet defisiti va davlat qarzini qisqartirish sanoati rivojlangan mamlakatlar boshqaruv organlari tomonidan eng dolzarb masalalardan biri sifatida e’tirof etilayapti.

Tor ma’noda davlat kreditini boshqarish deyilganda davlat qarziy majburiyatlarini muomalaga chiqarish va joylashtirish, davlat qimmatli qog’ozlar bozorini tartibga solish, davlat qarziga xizmat kо‘rsatish va uni qaytarish (uzish), ssuda va garantiyalar taqdim etish bilan bog’liq bо‘lgan harakatlar majmui tuShuniladi.

Davlat kreditini boshqarish jarayonida quyidagi vazifalarni yechish kо‘zda tutiladi:

• 
  qarzdorning qarzi qiymatini minimallashtirish;
  
• 
  bozorni davlatning qarziy majburiyatlari bilan ortiqcha tо‘lib kyetishiga va ular kursining keskin tyebranishiga yо‘l qо‘ymaslik;
  
• 
  jalb qilingan mablag’lardan samarali foydalanish va ajratilgan kreditlarning maqsadli foydalanilishi ustidan nazoratni amalga oshirish;
  
• 
  kreditlarning о‘z vaqtida qaytrilishini ta’minlash;
  
• 
  Moliyaviy siyosat bilan aniqlangan vazifalarni maksimal yechish.
  

Davlat kreditini boshqarishni boshqaruv organlari, Moliya va kredit institutlari amalga oshiradi. Uni opyerativ boshqarish esa mamlakat hukumatining rahbarligi ostida Moliya vazirligining Markaziy bank bilan hamkorligida ta’minlanadi.
4. Davlat qarzi. Ichki va tashqi qarzlar
Davlat tomonidan qarziy faoliyatning amalga oshirilishi natijasida davlat qarzi vujudga kyeladi. Jismoniy va Yuridik shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar va xalqaro huquqning boshqa sub’yektlari oldida vujudga kyelgan hukumatning qarziy majburiyatlariga davlat qarzi deyiladi. О‘zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi tо‘g’risida”gi qonunida davlat qarziga “davlat qarzi – davlat tomonidan ichki mablag’ni va xorijdan mablag’ jalb qilish natijasida vujudga kyelgan О‘zbekiston Respublikasi majburiyatlarining yig’indisi”dir dyeb, ta’rif berilgan.

Joylashtirilish joyiga qarab davlat qarzlari ikkiga bо‘linadi:

• 
  davlat ichki qarzlari;
  
• 
  davlat tashqi qarzlari.
  

Davlat tomonidan ichki mablag’larni jalb qilish natijasida vujudga kyelgan О‘zbekiston Respublikasi majburiyatlarining yig’indisiga davlat ichki qarzlari deyiladi. Davlat tashqi qarzlari deyilganda esa davlat tomonidan xorijdan mablag’ jalb qilish natijasida vujudga kyelgan О‘zbekiston Respublikasi majburiyatlarining yig’indisi tuShuniladi. Bu qarzlar qarziy instrumyentlari, joylashtirilish shartlari, kreditorlarining tarkibi va qarzning valYutasiga nisbatan bir-biridan farq qiladi.

Davlatning ichki qarzlari davlat tomonidan ichki mablag’larni jalb qilish jarayonida (natijasida) vujudga kyeladi. Davlat tomonidan ichki mablag’larni jalb qilish aktivlarni ichki manbalardan (ryezidyent-Yuridik va jismoniy shaxslardan) jalb etish hamda buning natijasida О‘zbekiston Respublikasining qarz oluvchi sifatidagi yoki qarz oluvchi ryezidyentlarning о‘z kreditlarini (qarzlarini) tо‘lashiga kafil sifatidagi majburiyatlari vujudga kelishini anglatadi.

Shunga о‘xshash, davlatning tashqi qarzlari ham davlat tomonidan xorijdan mablag’ jalb qilish jarayonida (natijasida) vujudga kyeladi. Davlat tomonidan xorijdan mablag’ jalb qilish aktivlarni xorij manbalaridan (xorijiy davlatlardan, noryezidyent Yuridik shaxslardan va xalqaro tashkilotlardan) jalb etish hamda buning natijasida О‘zbekiston Respublikasining qarz oluvchi sifatidagi yoki qarz oluvchi ryezidyentlarning о‘z kreditlarini (qarzlarini) tо‘lashiga kafil sifatidagi majburiyatlarining vujudga kelishini bildiradi.

О‘zbekiston Respublikasining Oliy majlisi kyelgusi Moliya yili uchun mamlakatning Davlat byudjetini qabul qilayotgan paytda davlat ichki va tashqi qarzlarining eng Yuqori miqdorlarini tasdiqlaydi.

Davlat tomonidan ichki va xorijdan mablag’ jalb qilishga hamda davlat qarzining kо‘payishiga olib kyeladigan boshqa harakatlar О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi yoki u vakolat bergan organ tomonidan amalga oshiriladi.

Amaldagi tartibga muvofiq ravishda davlat tomonidan ichki va tashqi mablag’larni (qarzlarni) jalb qilish quyidagi maqsadlar uchun amalga oshirilishi mumkin:

• 
  iqtisodiyotni rivojlantirishning ustuvor yо‘nalishlarini, Shu jumladan davlat investisiya dasturlarini Moliyalashtirish;
  
• 
  Davlat byudjetining daromadlari bilan xarajatlari о‘rtasida tuShumlar vaqtga kо‘ra muvofiq emasligi tufayli kelib chiqqan yillik ichki tafovutni (farqni) tо‘g’rilash;
  
• 
  mavjud qarzlarni qayta Moliyalashtirish;
  
• 
  byudjet defisitini Moliyalashtirish;
  
• 
  tabiiy ofat va boshqa favqulodda vaziyatlar tufayli mablag’larga bо‘lgan ehtiyojlarni qoplash.
  

Davlat tomonidan ichki va tashqi qarz mablag’larini jalb qilishda qarziy majburiyatlarning bir nyecha turlaridan foydalanish mumkin. Ularning eng asosiylari va muhimlari tarkibiga quyidagilar kiradi:

• 
  qisqa muddatli (bir yilgacha bо‘lgan davrga chiqariladigan), о‘rta muddatli (bir yildan byesh yilgacha bо‘lgan davrga chiqariladigan) va uzoq muddatli (byesh yildan ortiq davrga chiqariladigan) davlat qimmatli qog’ozlari;
  
• 
  kreditlar (qisqa, о‘rta va uzoq muddatli);
  
• 
  О‘zbekiston Respublikasining kafolatlari;
  
• 
  byudjet daromadlari va xarajatlari о‘rtasidagi vaqtinchalik farqni qoplash uchun qisqa muddatli ssudalar;
  
• 
  qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa turlar.
  

Xorijiy investorlar tomonidan bir qismi sotib olinishi mumkin bо‘lishiga qaramasdan Shu davlatning ryezidyentlari hisoblangan Yuridik va jismoniy shaxslar davlat ichki qarzlari bо‘yicha asosiy kreditorlar hisoblanadi. Bu qarzlar, odatda, milliy valYutada muomalaga chiqariladi. Ichki qarziy mablag’larni jalb qilish uchun milliy fond bozorida talabga ega bо‘lgan qimmatli qog’ozlar emitasiya qilinadi. Investorlarni qо‘shimcha rag’batlantirish uchun esa turli soliq imtiyozlaridan foydalaniladi.

Davlatning tashqi qarzlari boshqa mamlakatlarning valYutasida xorijiy fond bozorlarida joylashtiriladi. Bunday qarzlarni joylashtirishda joylashtirilishi lozim bо‘lgan mamlakat investorlarining о‘ziga xos bо‘lgan manfaatlari (qiziqishlari) hisobga olinadi.

Amaliyotda qarziy mablag’larni jalb qilish, asosan, ikki yо‘l bilan amalga oshiriladi:

• 
  qarziy qimmatli qog’ozlarni joylashtirish;
  
• 
  ixtisoslashtirilgan Moliya-kredit institutlaridan kreditlar olish.
  

Qarziy qimmatli qog’ozlarni muomalaga chiqarish va ularni joylashtirish tartibi har bir mamlakatning tyegishli qonuni orqali tartibga solib turiladi. Ana Shu qonunga muvofiq faqat mamlakat hukumatining nomidan chiqarilgan qimmatli qog’ozlar davlat qimmatli qog’ozlari dyeb e’tirof etiladi.

Davlat qimmatli qog’ozlari bilan opyerasiyalar fond bozorining tarkibiga kiruvchi davlat qimmatli qog’ozlar bozorida amalga oshiriladi. Bu bozor quyidagi vazifalarni bajarishga imkon beradi:

• 
  byudjet defisitini Moliyalashtirish maqsadida Yuridik va jismoniy shaxslarning vaqtincha bо‘sh turgan mablag’larini qarzga olish;
  
• 
  Markaziy bank tomonidan pul-kredit siyosati о‘tkazishni ta’minlash;
  
• 
  tijorat banklari va Moliyaviy institutlarning likvidligini tartibga solishni amalga oshirish.
  

Qimmatli qog’ozlar emissiyasi natijasida vujudga kyelgan va mamlakatning ichki qarzini tashkil etuvchi hukumatning majburiyatlari Shu mamlakatning milliy valYutasida ifodalanishi va Shu valYutada tо‘lanishi kerak. Xuddi Shunga о‘xshash qimmatli qog’ozlar emissiyasi natijasida vujudga kyelgan va mamlakatning tashqi qarzini tashkil etuvchi hukumatning majburiyatlari xorijiy valYutada ifodalanishi va Shu valYutada tо‘lanmog’i lozim.

Har bir mamlakatda davlat tomonidan qarziy mablag’larni jalb qilishning yagona hisobga olish va qayd etish tizimi mavjud. Buning uchun Moliya vazirligi hukumatning davlat ichki va tashqi qarzlari kitobini Yurgizadi.

22--mavzu. Moliyaviy bozorlar va institutlar.

Reja

1. 
   Moliya bozori, uning Moliya resurslarini safarbar etish va taqsimlashdagi roli.
   
2. 
   Moliya bozori va tijorat tashkiloti tomonidan Moliya bozori pul mablag’laridan foydalanish.
   
3. 
   Qimmatli qog’ozlar va korxonaning qimmatli qog’ozlarni portfyelini boshqarish.
   
4. 
   Investisiya institutlari.
   

1. 
   Moliya bozori, uning Moliya resurslarini safarbar etish va taqsimlashdagi roli.
   

Moliya resurslarini byetо‘xtov shakllantirish, ularni eng samarali sarmoyalash va belgilangan maqsadlarda foydalanish Moliya bozori g’rdamida ta’minlanadi. U, xalq xо‘jaligida pul mablag’lari harakatini tashkil etishning alohida shaklidan iborat bо‘lib, qimmatli qog’ozlar bozori kо‘rinishida ham, ssudali kapitallar bozori (bu bozor tijorat banklari faoliyatining sohasi hisoblanadi) kо‘rinishida ham amal qiladi.

Moliya bozori amal qilishining ob’yektiv shart-sharoiti bо‘lib, u yoki bu sub’yektda Moliya resurslariga bо‘lgan ehtig’jning bu ehtig’jini qondirish manbalari (mavjud) naqdligi bilan nomosligi hisoblanadi.

Kо‘pincha pul mablag’lari bir egadorlarda naqd, sarmoyaga bо‘lgan ehtig’j esa boshqalarda vujudga kyeladi. Vaqtincha erkin pul mablag’larini tо‘plash va ulardan samarali foydalanishga ham Moliya bozori atalgan bо‘lib, uning funksional belgilanganligi pul mablag’larining ularning egadorlaridan (omonatchilaridan) foydalanuvchilarga (sarmoyadorlarga) xarakatiga vositachilik qilishdan iborat.

Omonatchilar bо‘lib, о‘zida pul mablag’larinl tо‘plovchi Yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadi. Bozor iqtisodig’ti rivojlangan kо‘pgina mamlakatlarda asosiy omonatchilar bо‘lib, xususiy shaxslar (axoli), foydalanuvchilar bо‘lib esa - pullik ishga sarflaydigan xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlar va davlat hokimiyati idoralari hisoblanadi.

Vaqtincha erkin pul mablag’larini tо‘plash (akkumulyasiya) va ularni xarajatlarga sarmoyalash qimmatli qog’ozlarning Moliya bozorida aylanish vositasida amalga oshiriladi. Qog’ozni kо‘rsatish paytida uning egadorining mulkiy huquqini tasdiqlovchi hujjat qimmatli qog’oz dyeb tan olinadi. Qimmatli qog’ozlar qonunda nazarda tutilgan ryekvizitlarni о‘z ichiga olishi shart bо‘lib, ullarga: nominal baho, bozorda aylannsh muddati, tо‘plash usuli, fiskal ryejimi va h.k.

Moliya bozorida foydalaniladigan qimmatli qog’ozlar xususiyatga kо‘ra ikki guruh: qarz va ulushli guruhlarga ajratiladi. Qarzli qimmatli qog’ozlar odatda qat’iy о‘rnatilgan fondli stavka va qarzning kapital summasini belgilangan sanada kyelgusida tо‘lash majburiyati bilan ajralib turadi. Bu qimmatli qog’ozning klassik turi bо‘lib obligasiya hisoblanadi. Ulushli qimmatli qog’ozlar, ular egadorining (egasining) real mulkdagi bevosita ulushidan iborat. Aksiya bunga misol bо‘lib, xizmat qiladi. U, uning egadori (aksiyador)ning korxona foydasining dividyentlar kо‘rinishdagi bir qismi va korxona tugatilganidan kyeyin qoladigan mulkning bir qismini olishga beradigan huquqni tasdiqlaydi. Aksiya va obligasiyalar bilan bir qatorda qimmatli qog’ozlarga, Shuningdyek, G’azna majburiyatlari, vyeksyellar, omonat syertifikatlari va boshqa hujjatlar ham kiradi.

Moliya bozorlarini yangi qimmatli qog’ozlarni chiqarish bilan bog’liq birlamchi va qimmatli qog’ozlarni qayta sotishni amalga oshiradigan ikkilamchilarga ajratish mumkin. Qayta sotish imkoniyati dastlabki sarmoyador qimmatli qog’ozlarga о‘zining egalik va tasarruf qilish huquqi bobida erkin va ularni boshqa sarmoyadorga qayta sotish mumkin ekanligaga asoslangan.

Omonatchilar va sarmoyadorlar bilan birgalikda birlamchi Moliya bozorlarining sub’yektlari bо‘lib, elementlar hisoblanadi. ularga bir tomondan, xо‘jalik Yuritish sub’yektlari hisoblangan va ishlab chiqarishni kengaytirish, uning moddiy-texnika bazasini yangilash bо‘yicha sarflarni sarmoyalash uchun qо‘shimcha Moliya resurscharini olishga intilgan Yuridik shaxslar, ikkkinchi tomondan - davlat sarflarining bir qismini qoplash uchun zag’mlarni chiqaradigan turli darajadagi davlat hokimiyat idoralari kiradi. Emityentlar va sarmoyadorlar о‘rtasidagi vositachilik funksiyalarini maxsus savdo idoralari - diller va broker firmalari bajaradi.

Birlamchi Moliya bozorlarining maqsadi-ishlab chiqarishni sarmoyalash uchun zarur bо‘lgan qо‘shimcha Moliya resurslari va sarflarning boshqa turlarshsh jalb etish agarda omonatchilar emityentshshng kyelajagini optimistik darajada baholashsa, unda ular chiqarilgan qimmatli qog’ozlarni tyezda xarid qilib oladilar. Bu, korxonaga qо‘shimcha kapitalni turli xil maqsadlarga safarbar etish imkonini beradi. Ikkilamchi Moliya bozorlari qо‘shimcha Moliya resurslarini jalb qilish uchun emas, balki xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlar о‘rtasida mavjud kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning talablari va jamiyatning boshqa ehtig’jlariga muvofiq qayta taqsimlash uchun belgalangan. Birlamchi va ikkilamchi Moliya bozorlari о‘zaro uzviy bog’langan.

Moliya bozorini shakllantirish - vaqt jihatdan bir nyecha yilni о‘z ichiga olgan g’oyat murakkab jarayon. Moliya bozorini ixtig’riy yо‘l bilan, qonuniy hujjatni chiqarib kiritish mumkin emas; uni faqatgina asta syekin yaratsa bо‘ladi. Bunda mulkchilik shakllarining xilma-xilligi, qattiq pul birligi, erkin narxlar va mukammal bozor iqtisodig’tining boshqa komponyentlari Moliya bozorining real ishlashi uchun zaruriy shart-sharoit hisoblanadi.

Moliya bozorining tashkiliy strukturalari turli xil Moliya instititulari (Moliya-bank muassasalari, sug’urta kompaniyalari va boshqa)ni о‘z ichiga oladi, biroq ular orasida jamg’arma (fond) birjalari asosiy hisoblanib. Ularning muntazam ishlashi nafaqat Moliya-kredit munosabatlari va pul muomalasi sohasiga, balki umuman mamlakatnpng iqtisodiy ijtimoiy rivojlanishiga ham syezilarli darajada ta’sir kо‘rsatadi.

Birjalarning uch turi mavjud: yopiq birja - bu birjadagi undagi savdolarda faqat uning a’zolarigina ishtirok etishlari mumkin; tashrif buYuruvchilarning erkin kirishi mumkin bо‘lgan birjalar - undagi bitimlarni faqat maklyerlar (ya’ni vositachilar)gina amalga oshiradilar va shaxslarning keng doirasidan iborat, Lekin hukumat idoralari nazorati ostida ish kо‘ruvchi birja mavjud. Birjalarning asosiy vazifalari bо‘lib:

- qimmatli qog’ozlarni sotish va xarid qilish bо‘yicha faol opyerasiyalar hisoblanib, bunda ular bahosi talab va taklif ta’siriga bog’liq bо‘ladigan spyesifik tovar sifatida maydonga chiqadi.

- kyechiktirib bо‘lmaydigan talablarni amalga oshirish uchun emityentlarga qо‘shimcha Moliya resurslarining qimmatli qog’ozlarini berish;

- ijtimoiy ishlab chiqarish strukturasini о‘zgartirishga imkon beradigan Moliya resurslarini qayta taqsimlash;

- omonatchilarga jamg’arilgan pul mablag’laridan о‘zi uchun mumkin qadar katta naf bilan foydalanish imkoniyatlarini taqdim etish hisoblanadi.

Moliya bozorlarining ishlashi xalq xо‘jaligi jihatidan g’oyat katta axamiyatga ega. Birinchidan, ular tufayli pul mablag’larini ishlab chiqarishga sarmoyalash imkoni vujudga kelib, bu, mamlakat ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish; resurs potyensialini tо‘plashga imkoniyat yaratadi. Ikkinchidan, Moliya bozori g’rdamida sarmoyadorlarga maksimal foydani ta’minlovchi korxona va tarmoqlar rivojlanishi osonlashadi. Uchinchidan, Moliya bozorlarida amalga oshiriladigan kapitallarning о‘tkazib turilishi ilmiy-texnika taraqqig’tini tyezlashtirishga, ilmiy-texnika Yutuqlarini tyezroq joriy etishga kо‘maklashadi.
2. Moliya bozori va tijorat tashkiloti tomonidan

Moliya bozori pul mablag’laridan foydalanish.

Moliya bozori – bu Moliya aktivlari bozori.

Moliya bozori elementlariga: oltin va qimmatli myetallar, milliy valYuta, xorijiy valYuta, ssuda kapitali (kredit), qimmatbaho qog’ozlar kiradi.

Moliya bozorining tarkibiy qismlari bо‘lib, valYuta bozori, milliy pul mablag’lari, fond bozori, oltin bozori va boshqa qimmatbaho myetallar bozorlari kiradi.

Fond bozori – bozor islohatlari davom etayotgan sharoitda Moliya bozori pul mablag’larini jalb qilish va qayta taqsimlashning asosiy vositasi bо‘lib hisoblanadi.

Moliya bozori qanday vazifalarni hal qiladi.

-Moliya bozori elementlariga ichki Moliyalashtirish manbalari jalb qilish imkoniyatini, vaqtincha bо‘sh pul mablag’larini uzoq muddatli investisiyalarga jalb qilish va boshqa ehtiyojlarni qondirishiga imkon yaratadi.

-Moliya bozori kapitalni uning qatnashchilar о‘rtasida xarakatini Yuzaga kyeltirib,Moliyaviy resurslarni iqtisodiyotning eng ryentabillik sohasida jamlanishining ta’minlaydi.

-Moliya bozori investorga(Yuridik va jismoniy shaxslarga) о‘zining invyetision portfyelini shakllantirishga imkoniyat yaratib, bu kapitalni inflyasiyadan saqlash va qо‘shimcha daromad olish imkonini beradi.

Rivojlangan Moliya bozorining asosiy belgilari bо‘lib huquqiy – mye’yoriy bazaning barqarorligi, opyerasiyalarning bozor qatnashchilari haqida tо‘liq ma’lumotlarning tо‘liqligi, qatnashchilarning keng doirasi va Yuqori texnik infrastruktura mavjudligi hisoblanadi.

Ushbu belgi (alomatlar) mavjudligi tijorat tashkilotlariga о‘z ehtiyojlari uchun Moliya bozori, pul mablag’larini tyez va samarali jalb qilishni ta’minlaydi.

Moliya bozori pul mablag’laridan foydalanishning tijorat tashkiloti emissiya orqali, banklarda kredit liniyalarini ochish, boshqa tashkilotlardan qarz olish orqali amalga oshiradi.

Emissiya yoki qimmatli qog’oz chiqarish jamiyat tashkil qilayotgan, hamda qarz kapitalining jalb qilish maqsadida yoki korxonaning boshlang’ich kapitalini oshirish maqsadida muomilaga qimmatli qog’oz chiqariladi.

Emissiya qilinayotgan qimmatli qog’oz albatta davlat rо‘yxatidan о‘tishi shart.

Qimmatli qog’oz emissiyasi ochiq turda qimmatli qog’ozlarni cheklanmagan doiradagi investorlar о‘rtasida joylashtirilishi mumkin yoki yopiq shaklda oldindan ma’lum cheklangan doirada investorlar о‘rtasida joylashtirilishi mumkin.

Ochiq xolda qimmatli qog’ozlarni joylartirishda majburiy tarzda emissiya prospyekti matbuotda e’lon qilinishi lozim. Emissiya prospyekti kuyidagilarni о‘z ichiga oladi:

-Emissiya haqida ma’mumotlar –Yuridik shaxs sifatida emityent statusi, ularning ryekvizitlari, barcha ta’sischilar rо‘yxati, ustav fondining ular orasidagi taqsimlanishi, boshqaruv organi strukturasi va boshqa ma’lumotlar beriladi.

-Emityentning Moliyaviy xolati haqida ma’lumotlar-buxgaltyeriya balansi va Moliyaviy xisobotlar (oxirgi 3 yil uchun), oxirgi kvartaldagi emissiya haqida qaror о‘abul qilishdan oldingi balans va hisobot, kreditorlik qarzlarini batafsil tavsifi, ustav fondi haqidagi ma’lumotlar va taqsimlanishi, ryezyerv fondlari va ilgarigi qimmatli qog’ozlar emissiyasi haqida ma’lumotlar.

-Muomilaga chiqarilishi kо‘zda tutilayotgan qimmatli qog’ozlar haqida ma’lumotlar – qimmatli qog’ozlarning turlari, turlari bо‘yicha soni, bitta qimmatli qog’oz nominal bahosi, chiqarish tartibi haqida ma’lumot, muomilaga chiqarish haqida qaror chiqarilgan sana, joylashtirish boshlang’ich va oxirgi sanasi, salohiyatli investorlarga cheklovlar, dyevidyend hisoblash tartibi, mablag’lardan foydalanish yо‘nalishi, chiqarish shakli(naqd,naqdsiz) va boshqa ma’lumotlar.

Qimmatli qog’ozni joylashtirish yakunlari matbuotda qilinadi. Joylashtirilmagan aksiyalar jamiyat diryektorlar kengashi ihtiYOrida bо‘ladi.

Shuni ta’kidlash joizki, qimmatli qog’ozlarni ochiq emissiya qilish kо‘p xarajatli opyerasiya hisoblanadi, u ma’lum xarajatlarni va kо‘p vaqt (6-9 oy) talab qiladi. Shuning uchun u fond bozori profyessionallarini jalb qilish orqali amalga oshirilishi lozim.

Korxonaning pul mablag’lariga bо‘lgan ehtiyojni bankdan kredit olish yoki boshqa tashlkilotlardan qarz olish orqali ham qoplanishi mumkin.

Kredit va qarzlar berish mablag’larning qaytarilmaslik riski bilan bog’liq. CHunki qarzdorning ishonchliligini bilib bо‘lmaydi. Shuning uchun kredit berishni kо‘rib chiqishdan oldin qarzdorga mablag’lardan maqsadga muvofiо‘ foydalanish haqida ma’lumotlar mavjudligini tekshirish lozim.

Agar kredit tovarlar xarid qilish uchun olinayotgan bо‘lsa, kuyidagilarga alohida e’tibor berish lozim:

-yetkazib berish muddati;

-tovar turi;

-tomonlarning sanksiyalari;

-bahosi;

-hisob-kitob usuli;

Agar shartnoma shartlari bankni qanoatlantirmasa, ya’ni qarzdorning tо‘lov turi, shakli va hisob - kitob usuli bankka ma’о‘ul bо‘lmasa, u shartnomaga о‘zgartirishlar kiritishni talab qilishi mumkin yoki ssuda berishdan bosh tortishi mumkin.

Kredit shartnomasini tuzishning zaruriy shartlaridan biri xaridorlarga tovar yetkazib berish haqidagi shartnomaning mavjud bо‘lishidir. Bundan tashqari buYutma- protokol, oldindan yozilgan yozma keliShuvlar, tovar xaridorlarining tо‘lov о‘obiliyati haqida ma’lumotlar bо‘lishi kerak.

Xaridorlarning tо‘lov о‘obiliyati kafolati sifatida ular tomonidan mol yetkazib beruvchilarning shartlarini bajarilishi о‘abul qilinishi mumkin, ya’ni qarz oluvchiga ssuda beraYOtgan bankda akkreditiv ochishi, maqsadli dyepozit schYOti yoki ishonchli kafolat majburiyatini, ya’ni yetkazib berilgan tovar hisobini tо‘lash kafolatini berishi kerak.

Kredit sharnomasi kuyidagilarni о‘z ichiga olishi kerak;

1. 
   SHartnomada ishtirok etuvchi tomon ishtirokchilari
   

nomi va vakili; shartnoma pryedmyeti qisqa bayoni:

2. 
   tomonlarning majburiyatlari;
   

a) bankning

b) qarz oluvchining

3. 
   tomonlarning о‘z majburiyatlarini bajarish javobgarligi;
   

Ushbu shartnomaga xarakterli alohida shartlar;

5. 
   shartnomaga о‘zgartirish kiritish shartlari;
   

6. 
   tomonlarning imzolari, muxri, Yuridik adryesi va hisob raо‘amlari;
   

Birinchi bо‘limda kreditlash ob’yekti kо‘rsatilishi tavsiya etiladi, muddati Shu jumladan oxirgi muddat, kredit qaytarilishi ta’minlashning alohida shartlari (agar ular bо‘yicha keliShuvga kelingan bо‘lsa).

Ikkinchi bо‘limda bank majburiyatlari, berilayotgan kredit summasi, muddati, foiz stavkasi, kommision tо‘lovlar va x.k.

Yirik bitimlarda kutilayotgan ryentabillik darajasi 50 foiz va undan Yuqori bо‘lsa, foiz tо‘lovlaridan tashо‘ari, kreditdan foydalanayotganligi uchun tо‘lov ham olish tavsiya etiladi. Qoida tariqasida kredit muddatidan qat’iy nazar Yuqorida aytib о‘tilgan tо‘lov kredit summasining 2% - 5% i atrofida olinadi.

Bunday baholashning zaruriyati Yuqori darajadagi risk mavjudligi bois amalga oshiriladi.

Kredit muddatini aniqlashda Yuqorida kо‘rsatilgan tijorat bitimlarini hisobga olish lozim. Ushbu oldi-sotdi opyerasiyalari 1-3 oy ichida amalga oshirilishi lozim. Undan ortiq muddat ichida bozor kon’Yunkturasi о‘zgarishi yoki qatnashchilarning Moliyaviy ahvoli riski kelib chiqadi.

Uchinchi bо‘limda pyenya miqdori kо‘rsatilishi kerak. Qoida tariqasida, kyechiktirilgan har bir kun uchun qarzdor qoplanmagan ssudaning 0,5% i miqdorida tо‘lov tо‘laydi. Kredit muddati aniq kо‘rsatilishi kerak. Ushbu muddatdan sо‘ng bankning qarzni undirish huquqi boshlanadi yoki bankning garov huquqi ishga tushadi.

Tо‘rtinchi bо‘limga ushbu shartnomaning mahsus shartlari kiritiladi-xaridor yoki mol yetkazib beruvchining oldindan tо‘lash shartlari.

Byeshinchi bо‘limda keliShuvning kuchga kirishi aniq muddati kо‘rsatiladi-keliShuv imzolangan paytdan yoki tomonlarning ma’lum bir majburiyatlarini bajargandan sо‘ng.

KeliShuvning amal qilish muddati odatda kredit tо‘liq о‘oplanguncha davom etadi. KeliShuvga kiritiladigan barcha о‘zgartirishlar protokol orqali rasmiylashritiriladi.

Qarzdor ssuda olish uchun о‘uyidagi hujjatlarni topshiradi:

a) Notarial tasdiо‘langan Ustav, ta’sis shartnomasi, ryegistrayiya haqida ma’lumot. Bu hujjatlar qat’iy aniq shakllantirish tartibi-ikkita gyerbli muhr. Ryegistrasiya haqida ma’lumot davlat ryeyestidan о‘tganligi haqida ta’kidlov.

b) Notarial tasdiqlangan imzo nushalari mavjud bank kartochkasi.

Agar korxona diryektori korxona ta’sischilaridan biri bо‘lsa, unda asil nushadagi ta’sis hujjatlaridagi imzo bank kartochkasidagi imzo bilan bir hil bо‘lishi lozim.

Agar korxonaga boshqa odam vakil bо‘lsa, mijozni ta’sischilardan rahbar tayinlash bо‘yicha yig’ilishi protokoli sо‘ralsa maqsadga muvofiq bо‘ladi. Undagi ma’lumotlar bank kartochkasidagi ma’lumotlar bilan bir hil bо‘lishi lozim. Agar vakil ishonchnoma bilan xarakat qilayotgan bо‘lsa ishonch yorlig’i kо‘rsatilishi lozim.

v) Kontrakt bо‘yicha olinaYOtgan kredit kontraktning asil nushasini talab etishi lozim.

g) Asil nushadagi, soliq inspyeksiyasidan о‘tgan balans.

d) Texnik iо‘tisodiy asoslash

ye) Ssudaning ta’minlanganligi tasdiо‘lovchi hujjat.
3.Qimmatli qog’ozlar va korxonaning qimmatli qog’ozlarni portfyelini boshqarish.

Qimmatli qog’ozlar bozori о‘zida istisodiy munosabatlar sanasini aks ettirib, bu munosabatlar qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisini aks ettiradi. Bu munosabatlar qimmatli qog’ozlar bozorini iо‘tisodiy kotyegoriya sifatida mohiyatini ifodalaydi.

Amaliyotda hamma qimmatli qog’ozlar ham bozorda muomalada Yurmaydi.

Bozorlar birlamchi va ikkilamchi birja va birjalardan tashо‘ari turlarga bо‘linadi. Qimmatli qog’ozlarning birlamchi bozori-bu qimmatli qog’ozlarni chiqarish va birlamchi joylashtirishga xizmat qiladi. Ikkilamchi bozor о‘zida ilgari chiqarilgan qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdisini ifodalaydi. Tashkiliy jihatdan birja bozori (fond yoki valYuta birjasi) va birjalardan tashо‘ari bozor.

Birjadan tashо‘ari bozor-fond birjasida katirovka qilishga kiritilmagan qimmatli qog’ozlarning muomala qilish sohasi. Birjadan tashо‘ari bozorda qimmatli qog’ozlarning yangi chiqarilganlari ham sotiladi.

Birjadan tashо‘ari bozor fond birjasi a’zolari bо‘lgan yoki bо‘lmagan dillerlar tomonidan tashkil etiladi.

Birjadan tashо‘ari qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi tyelyefon, tyelyefaks, kompYutyer tarmoо‘lari orqali amalga oshiriladi. Birjadan tashо‘ari bozorda asosan fond birjasining talablariga javob bermaydigan aksiyadorlik jamiyatlarining qimmatli qog’ozlari sotiladi. chunki fond birjasi listingidan о‘tish uchun fond birjasining belgilangan mye’yoridan kam bо‘lmagan aksiyalar soni va daromadga ega bо‘lish lozim. Qimmatli qog’ozlar bilan opyerasiyani fond birjasi va investisiya institutlari amalga oshiradi.

Qimmatli qog’ozlar bozori qatnashchilari bо‘lib brokerlar , dillerlar, dyepozitariy, ryegistratorlar, tashkilotchilar bо‘lishi mumkin.

Broker-bu Moliyaviy vositachi. U qimmatli qog’ozlar bilan bitimlarni mijoz bilan keliShuv asosida yoki uning topshiriYOi asosida amalga oshiradi. Broker sifatida xо‘jalik sub’yekti yoki fuо‘aro qatnashishi mumkin.

Diller bо‘lsa, qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisini о‘zining nomidan va о‘z hisobidan amalga oshiradi. Diller faqat xо‘jalik sub’yekti bо‘lishi mumkin.

Dyepozitariy bо‘lib qimmatli qog’ozlar syertifikatini saqlovchi yoki ularning hisobini, о‘о‘ldan о‘о‘lga о‘tishini hisobini Yurituvchi xо‘jalik sub’yektidir.

Ryegistrator yoki ryeyestr Yurituvchi-qimmatli qog’ozlar egalarining ryeyestrini Yuritish sistyemasini tashkil etuvchi ma’lumotlarni yetkazib berish, saqlash, qayta ishlash,qayd qilish faoliyatini Yurituvchi xо‘jalik sub’yekti.

Qimmatli qog’ozlar bozorida tashkilotchi-bu fond birjasidir.

Fond birjasi qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi bо‘yicha tashkiliy va doimiy amal qiluvchi bozordir. Tashkiliy jihatdan fond birjasi qimmatli qog’ozlar muomalasi bilan Shuyoullanuvchi xо‘jalik sub’yekti sifatida namoyon bо‘ladi.

Qimmatli qog’ozlar muomalasi deyilganda ularning oldi-sotdisi hamda qonuniy kо‘zda tutilgan holda ularning egasini almashtirishga olib kyeluvchi boshqa xarakatlar tuShuniladi. Birja xо‘jalik sub’yekti sifatida qimmatli qog’ozlar joylashtirishni va ular bilan bitimlar amalga oshirishni, hisob kitob informasion xizmatlarini taklif etadi. Fond birjasi birja faoliyatini litsenziyalash Nizomi bо‘yicha olingan litsenziya bо‘yicha ish Yuritadi. Fond birjasining funksiyasi vaqtincha bо‘sh turgan pul mablag’larini mobilizasiya (jalb qilish) ya’ni qimmatli qog’ozlarni sotish orqali, hamda qimmatli qog’ozlarning bozor bahosini о‘rgatishdan iborat.

Fond birja sifatida qimmatli qog’ozlar bozorida savdoni tashkil etuvchi va boshqa faoliyat shakllarini tashkil etmaydigan xо‘jalik sub’yekti tan olinadi.

Fond birjasi notijorat shyerikchiligi natijasida tuziladi. U faqat birja a’zolari о‘rtasida savdoni tashkil etadi. Qimmatli qog’ozlar bozorining boshо‘a qatnashchilari birjada opyerasiyalarni faqat birja a’zolari vositachiligida amalga oshiradi.

Fond birjasiga qimmatli qog’ozlar bozorining har qanday profyesional qatnashchisi a’zo bо‘lishi mumkin. Fond birjasiga a’zo bо‘lib kirish tartibi, undan chiqish, chyetlatish tartibi fond birjasi tomonidan hujjatlarga asosan mustaqil hal qilinadi.

Fond birjasi о‘z a’zolarining miqdorini cheklash huquqiga ega.

Birja a’zolarining tyeng huquqli bо‘lmasligi, vaqtincha a’zolik, hamda о‘z о‘rinini ijaraga berish, fond birjasining a’zosi bо‘lmagan shaxsga о‘rnini garovga berishga ruxsat berilmaydi.

Fond birjasi quyidagi yig’imlarni olish tartibi va miqdorini mustaqil belgilaydi:

• 
  Birja hisobiga uning a’zolari tomonidan birja bitimlarida qatnashganligi bois olgan mukofot summasidan ajratmalarni:
  
• 
  Birja a’zolariga birja kо‘rsatgan hizmatlari uchun olinadigan tо‘lov yig’im va boshqa tо‘lovlar miqdorini;
  
• 
  Birja Ustavi talablarini, birja savdosi о‘oidasini buzganligi uchun undiriladigan shtraflarning miqdorini:
  

Fond birjasi qimmatli qog’ozlarni listingi kiritish, chiqarish tartibini mustaqil belgilaydi.

Fond birjasi о‘z a’zolarini savdo joyi va vaqtini ogoh qilish orqali savdoning erkin va ochiq oydin о‘tishini ta’minlashga majbur. Bundan tashо‘ari fond birjasi qimmatli qog’ozlar rо‘yxati va qatirovkasini, savdo misiyalarning natijalarini xamda qimmatli qog’ozlar tiniо‘lashtirish о‘oidalarini ma’lum qilish majburiyatlariga ega.

Fond birjasi о‘z a’zolarining birja bitimlaridan oladigan mukofot summalarini belgilashga haqli emas.

Qimmatli qog’ozlarning samarali investision portfyelini shakllantirish uchun ularning xarakterini va mohiyatini, ularni chiqarish va muomilada Yurish, hisobot soliq tortilish va boshо‘ sohalarini yaxshi bilish zarur.

Qimmatli qog’oz deyilganda. Ushbu xujjatni chiqargan tashkilotda qog’oz egasining mulkiy xuquqi yoki qarz xaqi borligini tasdiqlovchi xujjat tuShuniladi.

Qimmatli qog’ozlar kо‘plab belgilariga kо‘ra tasniflanadi.

Amal qilish shakliga kо‘ra: naqd shaklda( qog’oz), naqdsiz shakl (yozuv kо‘rinishida).

Moliyaviy munosabatlar mazmuniga kо‘ra: ulushli qimmatli qog’ozlar, ya’ni mulk huquqi munosabatlarini ifodalovchi qarzni ifodalovchi (qarz munosabatlarini).

Emityen turlari bо‘yicha: davlat qimmatli qog’ozlari va vyerporativ qimmatli qog’ozlar.

Aniq bir egasi bilan aloqa darajasi bо‘yicha: nomli qimmatli qog’ozlar, ya’ni egasining nomi yozilgan va taqdim etuvchiga qimmatli qog’ozlar egasining ismi yozilmaydi.

Olinadigan daromad xarakteriga kо‘ra: imtiyozli, oddiy aksiyalarga bо‘linib, birinchisi belgilangan foizdan kam daromad olmaydi, ikkinchisi emityentning faoliyat natijasiga kо‘ra daromad beradi.

CHiqarish va joylashtirish shakliga kо‘ra: tashqi joylashtirish uchun va ichki joylashtirish.

SHakllantirish yо‘liga kо‘ra: birlamchi qimmatli qog’ozlar, ikkilamchi qimmatli qog’ozlar, ya’ni xosilaviy qimmatli qog’ozlar. Investorga tyegishli qimmatli qog’ozlarning jami qimmatli qog’ozlar portfyeli deyiladi. Korxona о‘zining qimmatli qog’ozlar investision portfyelini shakllantirilayotib kapital о‘о‘yilmasining xafsizligini, daromadliligini, kapital о‘sishini va uning likvidligini ta’minlashi kerak.

Qimmatli qog’ozlarga kapital о‘о‘yishning turli talablarini hisob olishiga kо‘ra qimmatli qog’ozlarning kuyidagi portfyeli mavjud:

-An’anaviy konsyervativ portfyel.

-Risklashgan yoki ogressiv portfyel.

-Qimmatli qog’ozlarning yiYOma (kombinasiyalashgan) portfyeli, u о‘ziga risklashgan va an’anaviy portfyel elyemyetlarini о‘abul qiladi.

Qimmatli qog’ozlar portfyelini optimallashtirishning asosiyning prisipi- qо‘yilmalarini divyersifikasiyalash

(taqsimlash, bо‘lish) prinsipidir. YA’ni о‘о‘yilmalarni investision sifatiga kо‘ra turli qimmatli qog’ozlar о‘rtasida taqsimlash va umumiy yо‘о‘otishlar darajasini kamaytirish, yalpi daromadlilikni oshirish.

Qimmatli qog’ozlarning risklashgan portfyeli odatda 6 oydan kam bо‘lmagan muddatga shakllantiriladi. Bunda portfyelga kapital о‘о‘yish riski kompyensasiyalanishi mumkin bо‘lishi uchun qarb ekspyertlarining baholashiga kо‘ra о‘о‘yilma hajmi 200-300 ming dollar chyegarasida lozim.

Qimmatli qog’ozlarning yig’ma portfyeli kapital qо‘yilma riskini kamaytiradi, biroо‘ bu ancha miqdorda mablag’ va kо‘proq muddatni (6 oydan kо‘proq) talab etadi.

An’anaviy konsyervativ klassik kо‘rinishdagi portfyeli korxonaning erkin pul mablag’lari va о‘isо‘a muddatli korporativ aksiyalar va obligasiya, davlat qimmatli qog’ozlaridan tashkil topadi.

Endi qimmatli turlarini kо‘rib chiqamiz.

Aksiya-bu ulushli qimmatli qog’oz bо‘lib, u egasiga emityentning mol- mulkida ulushi borligini, daromad olishni va boshqaruvda ishtirok etish huquqi tasdiо‘lovchi xujjatdir. Aksiyalar korporativ qimmatli qog’oz bо‘lib, uni faqat nodavlat korxona tashkilotlari mulomilaga chiqarishadi.

Aksiyalarning amal qilish muddati belgilanmagan bо‘lib, uzoqmuddatga chiqariladi va ma’lumki u о‘zgaruvchi (suzuvchi) daromad kyeltiradi.

Aksiyalar nomi yozilgan va taqdim etuvchi, oddiy va imtiyozli aksiyalarga bо‘linadi.

Nomi yozilgan aksiyalarda ismi yoziladi, nomi yozilgan aksiyalar xarakati aksiyalar ryegistrasiya kitobida qayd qilinadi.

Taqdim etiluvchi aksiyalar egasi haqida ma’lumotga ega emas. Bunday ma’lumot aksiyalarini ryegistrasiya kitobidan umumiy soni qayd etiladi.

Imtiyozli aksiyalar egasiga dividyend olishda oddiy aksiya egasiga nisbatan imtiyoz beriladi. Ular bо‘yicha dividyendlar aksiyanyerlik jamiyatining faoliyat natijasidan qatiiy nazar qatiiy belgilangan foiz shaklida beriladi.

Aksiyalar о‘z egasiga sarf qilingan mablag’larning qaytarilishini kafolatlaydi va Shu bois riskli investisiya ob’yektlariga ta’luо‘li.

Aksiyalarning investision jalb qilinuvchanligi Shundan iboratki, mumkin bо‘lgan pul mablag’lari yо‘qotilishi Yuqori daromad olish imkoniyati bilan kompyensasiyalanadi. Bu holatni baholash uchun dividyend kapitalini о‘rtacha foiz stavkasini (banklarning) bilan taqо‘oslash kifoya. Agar dividyend stavkasi dyepozitlar bо‘yicha foiz stavkasidan katta bо‘lsa, aksiyani sotib olish maqsadga muvofiо‘.

Oddiy aksiyalar portfyelini shakllantirishda investor bir qancha noaniqliklarni bosib о‘tishi lozim. Bular:

• 
  Oldindan emityentning bо‘lajak Moliyaviy ahvoli aniqmasligi:
  
• 
  Oldindan aksiyalar bо‘yicha olinadigan dividyend summasi va vaqti ma’lum emas;
  
• 
  Qimmatli qog’ozga investisiya qilishdan oldin risk darajasi ma’lum emas;
  
• 
  Aksiyalarga mablag’larni investisiya qilishda noaniqliklarni bartaraf qilish uchun bozor xо‘jalik Yuritilishi nazariyatsi va amaliyoti ularning qimmatini baholashda ma’lum bir yondashish yо‘llarini ishlab chiqdi. Bular :
  
• 
  Sof foyda kapitalizasiya qilish myetodi;
  
• 
  Dividyendlarni kapitalizasiya qilish myetodi;
  
• 
  Aksiya qiymatini aniqlashning eng oddiy formulasi daromadni kapitalizasiya qilish - bu yerda kyelgusi daromad (bitta aksiyaga tо‘g’ri kyeladigan foydaning haqiо‘iy о‘iymati).
  
• 
  Kutilayotgan (davrga tо‘g’ri kyeluvchi о‘rtacha )bо‘lajak aksiyaga sof foyda;
  
• 
  Kapitalizasiya normasi yoki risk normasi;
  

Obligasiya-muddatli qimmatli qog’oz bо‘lib, u egasi bilan emityent о‘rtasidagi qarz munosabatini tasdiо‘laydi va u bir yilga yoki undan ortiо‘ muddatga chiqariladi.

U davlat tomonidan, uning turli boshqarmalari, organlari tarafidan chiqarilishi, korxonalar va tashkilotlar tomonidan chiqarilishi mumkin. Qarz shartlarida kо‘rsatilgan muddat yetib kyelganidan sо‘ng obligasiya emityent tamonidan qayta sotib olinadi. Bundan tashо‘ari muddati yetib kyelmasdan qoplash huquqini beruvchi obligasiyalar ham chiqariladi. Bu huquq emityentga yoki investorga berilishi mumkin.

Obligasiya-qarz qimmatli qog’ozi Shu bois uning egasi mulki sifatida emas, Balki emityentga kreditor hisoblanadi.

Obligasiya о‘z egasiga yillik daromad kyeltirib, u foiz yoki kupon deyiladi. Kо‘p hollarda bu daromad obligasiyaning naminal narhiga nisbatan belgilangan summani tashkil etib, tyeng vaqt orlig’ida tо‘lab boriladi. Biroо‘ bozor iqtisodiyotida inflyasiya jaraYOnining rivojlanishi bilan indyeksasiyalanadigan obligasiya paydo bо‘ladi. Ularning kuponi va naminali ba’zi bir kо‘rsatkichlarga bog’lab qо‘yilishi bilan investorni Moliyaviy resurslarini о‘adrsizlanishini suYOurtalanadi. Bunday kо‘rsatkichlar sifati istye’mol narhlari indyeksi yoki biror bir tovarning bahosi xizmat qilib, ularning narhi inflyasiya suratlariga mos holda о‘zgarib boradi.

Obligasiyalar bо‘yicha foizlar kvartalda bir marta, yarim yilda, bir yilda pul shaklida qimmatli qog’oz shaklida, tovar yoki boshqa mulk shaklida tо‘lanishi mumkin. Kuponlar korxonaning sof foydasi hisobidan tо‘lanadi, agar u yetmasa-ryezyerv fondi hisobidan tо‘lanadi. Obligasiya egasi foiz tо‘lovni kupon tо‘lovi muddatidan о‘ttiz kun oldin sotib olsa foiz olshga haqli. Shu bilan birgalikda emissiya shartlariga kо‘ra boshqa tartib ham bо‘lishi mumkin.

Obligasiya egalari aksiyalarga nisbatan birinchi navbatda daromad olish huquqiga egalar. Masalan, korxona obligasiya Yuzasidan majburiyatlarni о‘oplashga yetadigan darajadagi foyda olishsa, u holda aksionyerlar hyech qandan daromad olishmaydi. Emityent obligasiyada belgilangan muddatda kupon va nominalni о‘oplashi shart. Aks holda u tо‘lovga qobiliyatsiz dyeb e’lon qilinishi hamda likvidatsiya qilinishi mumkin.

Obligisiyalar taqdim etiluvchi va nomi YOzilgan bо‘lishi mumkin. Taqdim etiluvchi obligasiyalar о‘uyidagi ryekvizitlarni о‘zidan mujassam etadi: nomyer naminal, foiz stavkasi, emityent nomi kuponlarni tо‘lash sharti va tartibini nomi YOzilgan obligasiya qо‘shimcha egasining ismini tartibiga oladi. Emityent mahsus ryeyestr Yuritib, unda obligasiya egalari rо‘yxati Yuritiladi.

Kuponlari obligasiya bо‘yicha kuponsiz obligasiyalar ham mavjud, ya’ni nol kuponli. Bu obligasiyalar tavsif bо‘yicha egasiga kupon tо‘lanadi. Egasi daromadni diskant hisobidan, ya’ni missiya choYOida obligasiya naminaldan pas narhida sotilib, naminal bо‘yicha о‘oplanishi xisobiga oladi.

Korxonalar konvyertirlanadigan obligasiyalar chiqarishi mumkin. Bu qog’oz egasiga obligasiyani о‘oida tariо‘asida ushbu korxonaning oddiy egasiga almashtirish huquqini beradi. Bu huquq ma’lum bir vaqtgacha yoki obligasiyaning butun amal qilish muddatigacha davom etishi mumkin. Investor konvyersiyalash huquqini kо‘rsatilgan muddatdan sо‘ng yо‘о‘otadi. Emissiya prospyektidan obligasiyani aksiyaga almashtirish proposiyassi kо‘satiladi. Bunday proporsiya konvyersiya koeffisiyenti dyeb Yuritiladi.

Konvyertirlanuvchi obligasiya uchun Shunday tuShuncha muvjudki u konvyersiya bahosi dyeb Yuritiladi. Konvyersiya bahosi-bu obligasiyani aksiyaga almashtirish hisobiga olinadigan aksiyalarning о‘rnatilgan (belgilangan) qimmatidir. Konvyersiya koeffisiyenti odatda butun konvyersiya davri uchun qat’iy belgilanadi. Biroо‘ Shunday holatlra mavjudki, u vaqti о‘tishi bilan о‘zgaradi. CHunki aksiyalarning kursi oshishi kо‘zda tutiladi va konvyersiya koeffisiyenti tushib boradi, konvyersiya bahosi esa-о‘sib boradi. Konvyersiya koeffisiyenti aksiyalar bilan daromad tо‘lash bо‘yicha taqsimlash orqali о‘orryektirovka qilinadi. Emissiya vaqtida konvyersiya koeffisiyenti Shunday darajada о‘rnatiladiki, о‘achonki aksiyalarning yalpi о‘iymati obligasiyalarni darhol aksiyalariga almashtirilganida obligasiya о‘iymatidan kam bо‘lsin.

Davlat qisqa muddatli obligasiyalari.
(DKMO)- qimmatli qog’ozlarning jalb qilinuvchi turiga kiradi. Emissiya bir yilgacha bо‘lgan (3.6.12 oy) muddatga alohida chiqarish kо‘rinishida amalga oshiriladi. Joylashtirish, xizmat kо‘rsatish (saqlash) va о‘z vaqtida о‘oplashni (DKMO ni ) markaziy bank amalga oshiradi. Obligasiyalarni joylashtirish auksion kо‘rinishda naminal bahosidan diskant bilan amalga oshiriladi.

DKMO larini chiqarish qog’oz kо‘rinishida «dyelo» hisoblarida YOzuv orqali amalga oshiriladi. DKMO larning egasi sifatida Yuridik va jismoniy hamda har qaysi chiqarish uchun cheklovlar hisobiga olingan holda noryezidyentlar qatnashishi. DKMO bozorining qatlamlari faqat dillerlar va investorlar bо‘lishi mumkin. Obligasiya- bu markaziy bank bilan DKMO opyerasiyalariga xizmat kо‘rsatish funksiyalarini bajarish Yuzasidan shartnoma tuzgan investision institutlar va banklardir. Ularning soni cheklangan. Investorlar- bu DKMO larni sotib oluvchi har qandan Yuridik va jismoniy shaxslar.

DKMO lar bilan opyerasiyalar amalga oshirish uchun korxonaga vakolatli bank dillerida bir martalik «dyelo» hisob varaYOini ochish talab qilinib, U orqali DKMO lar bilan oldi-sotdi opyerasiyalari amalga oshiriladi.