Морфемика. Морфема ҳәм оның түрлери

Фейилдиң болымлы ҳәм болымсыз формалары. Фейиллер ис-ҳәрекет 
процессиниң ислениў яки исленбеў мүмкиншилигине қарай болымлы ҳәм болымсыз 
формаларда келеди. Мысалы: оқыды-оқымады, жазды-жазбады. Болымсызлық мәни 
тийикарынан белгили грамматикалық қураллар жәрдеминде, яғный -ма//-ме, -ба//-бе, -
па//-пе, аффикси арқалы синтетикалық ҳәм жанапайлық хызметтеги емес, жоқ көмекши 
сөзлердиң дизбеги арқалы аналитикалық усыллар менен билдириледи. 
Фейилдиң дәреже категориясы. Фейил дәрежелери ҳәрекет пенен субьект ҳәм 
объект арасындағы мәнилик қатнасларына морфологиялық белгисине қарай: түп 
дәреже, өзлик дәреже, шериклик дәреже, өзгелик дәреже ҳәм белгисиз дәреже сыяқлы 
5 
түрге бөлинеди. 
Түп дәреже. Бул дәрежениң арнаўлы аффикси жоқ. Оның мәниси, тийикарынан 
фейилдиң түбир ҳәм дөренди түбир формалары арқалы аңлатылады, оның ис-
ҳәрекети тек субъектке қатнаслы болады. Мысалы: терди, жазды, т.б.

Өзлик дәреже фейили субъекттиң ис-ҳәрекетиниң өзине қаратылғанын
билдиреди, яғный ис-ҳәрекет субъекттиң өзи тәрепинен иске асады. Қарақалпақ 
тилинде өзлик дәреже 3 түрли усылда билдириледи: 
1
) Морфологиялық усыл. Бунда өзлик дәреже -ын//-ин//-н; -ыл//-ил//-л; -лық//-
лик, -ық// -ик -қ//-к аффикслери арқалы жасалады. Мысалы: көринди, сайланды, 
сыбырланды, шомыл,сақлық, толық ҳ.т.б.
2
) Синтаксислик усыл. Бунда өзлик дәреже фейили табыс сеплигинде өзлик 
алмаслығын басқарып келеди. Ол өзин қорғады. Ол өзин-өзи мәжбүрледи. 
3
) Лексикалық усыл.Бунда түбир ҳәм дөренди фейиллер өзлик дәреже мәнисин 
аңлатады. Мысалы: Оян,үйрен, қуўан, ойлан ҳ.т.б. Өтеп енди аман-есен өтемен ғой 
деп қуўанды.
Шериклик дәреже фейиллери еки ямаса бир неше субъекттиң қатнасы арқалы 
тиркелисип исленген ҳәрекетти билдиреди. Шериклик дәреже формасы тийикарынан 
түбир ҳәм дөренди түбир фейиллерге -ис//-ыс//-с, аффикслериниң жалғаныўы арқалы 
жасалады: қағыс, қазыс, терис, ойлас.