Morfologiya haqqinda məlumat

Xüsusi isimlər varlığı tək olan, yəni bir-birinin eyni olmayan əşyanın adını bildirir. Konkret məfhumları bildirən isimlər öz növbəsində ya xüsusi, ya da ümumi olur. Abstrakt məfhumları bildirən isimlər isə yalnız ümumi isimlərdən ibarətdir. Xüsusi isimlərə insan ad və soyadlar, təxəllüs, ölkə adları, şəhər və kənd adları, hey­vanlara verilən adlar və s. daxildir.

Ümumi isimlər isə müəyyən bir qrupa daxil olan eynicinsli varlıqların ümumi adını bildirmək üçün işlənir. Məsələn, daş, kitab, kənd və s.

Ümumi isimlərin çoxu tək bir sözdən ibarət olub, ayrı-ayrı varlığın adını bildir­diyi halda, bir qismi də cəmlik şəkilçisi qəbul etmədən tək bir sözlə varlığın toplulu­ğunu – çoxluğunu bildirir: adam, quş, inək, at (təklik bildirir), xalq, el, ordu, sürü, naxır (topluluq bildirir).

İsimlərin quruluşca üç növü vardır: 1) sadə isimlər; 2) düzəltmə isimlər; 3) mürəkkəb isimlər

Sadə isimlər heç bir sözdüzəldici şəkilçi qəbul etmədən əşyaların adlarını bildirən isimlərdir: meşə, su, məktəb və s.

Düzəltmə isimlər xarici əlamətlərlə, yəni sözlərin şəklini dəyişməklə əmələ gələn isimlərdir. Müasir ədəbi dilimizdə işlənən düzəltmə isimləri dörd qismə ayır­maq olar:

1) Azərbaycan dili şəkilçiləri ilə dilimizə məxsus isim, sifət, say və əvəz­liklərdən, eləcə də dilimizə fars, ərəb, rus dillərindən və rus dili vasitəsilə başqa dillər­dən keçmiş isim və sifətlərdən düzələn isimlər:

1. –lıq4 başlıq, gözlük, arxalıq, döşlük

2. – laq duzlaq, qışlaq, otlaq

3. – ça, - çə dəftərçə, meydança

4. – çı4 musiqiçi, üsyançı, üzümçü

5. – cıq4, - cığaz evcik, qızcığaz, daxmacıq, evciyəz

6. – lı4 kəndli, atlı, Rəcəbli, şuşalı

7. – daş əməkdaş, vətəndaş, yoldaş

2) Fars, ərəb dilləri şəkilçiləri ilə fars, ərəb isim və məsdərlərindən düzələn isimlər:

1. – iyyət mədəniyyət, şəxsiyyət

2. – iyyat ədəbiyyat, mənəviyyat

3. – at, - ət təbliğat, tədqiqat

4. – i, - vi Nəbati, Gəncəvi

5. – iyyə nəzəriyyə, fərziyyə və s.

3) Rus dili və rus dili vasitəsilə başqa dillərdən keçən şəkilçilər rus və başqa dillərin isimlərindən düzələn isimlərdir:

1. – izm realizm, kapitalizm

2. – ist jurnalist, materialist

4) Azərbaycan dili şəkilçiləri ilə Azərbaycan dili fellərindən düzələn isimlər:

1. – ıq4 bilik, qoruq

2. ış4 vuruş, gülüş

3. – ma, -mə dondurma, gəlmə

4. – ım4 yığım, ölüm

Mürəkkəb isimlər iki və daha artıq sözün birləşməsindən əmələ gəlir. Dilimizdə mürəkkəb isimlər müxtəlif şəkildə düzəlir:

1. İnsan adı bildirən iki isim heç bir şəkilçi qəbul etmədən birləşib, mürəkkəb isim əmələ gətirir və bitişik yazılır: Gülbahar, Rəcəbəli

2. Bir sadə sifətlə bir ümumi isim birləşərək mürəkkəb isim əmələ gətirir: sarıköynək, istiot, Balabacı

3. İki isim heç bir şəkilçi qəbul etmədən birləşərək mürəkkəb isim əmələ gətirir: hacıleylək, qayınata

4. İkincisi heç bir ləqəb və rütbə mənası verməyən iki isim birləşərək mürəkkəb isim düzəldir: Əhmədbəy, Anaxanım, Hüseynağa və s.

MÖVZU 3: QRAMMATİK KATEQORİYALAR. İSMİN KƏMİYYƏT VƏ MƏNSUBİYYƏT KATEQORİYASI

PLAN

1. 
   Qrammatik kateqoriya anlayışı
   
2. 
   İsmin kəmiyyət kateqoriyası
   
3. 
   İsmin mənsubiyyət kateqoriyası
   

ƏDƏBİYYAT

1. 
   M. Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya, Bakı – 2007
   
2. 
   Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya, II cild, Bakı – 1980
   
3. 
   E. Maqsudov. Poetik-praktik Azərbaycan dili. Bakı – 2011
   
4. 
   B. Xəlilov. Müasir Azərbaycan dili. Bakı – 2007
   

1. Azərbaycan dilində bir sıra qrammatik kateqoriyalar vardır ki, bunlar sözlərin bir-birinə bağlanmasında, sözlər arasında əlaqə yaratmaqda çox mühüm rol oynayır. Bu kateqoriyaların bir qismi ümumi xarakter daşıyır və yalnız bir nitq hissəsinə xas olmur, bütün nitq hissələrini əhatə edir. Dilimizdə ümumi qrammatik kateqoriyalar aşağıdakılardır: 1. Kəmiyyət kateqoriyası. 2. Mənsubiyyət kateqoriyası. 3. Hal kateqoriyası. 4. Xəbərlik kateqoriyası.

Bu ümumi kateqoriyalar yalnız isimlərə aid deyildir; bunlar sifət, say, əvəzlik, fel və köməkçi nitq hissələrinə də aiddir. İsimlərə daha çox aid olduğu nəzərə alın­dıqda bunların isim bəhsində izah edilməsi münasibdir.

Ümumi qrammatik kateqoriyalar öz vəzifələri, məzmun və formal əlamətlərinə görə həm sintaktik, həm də morfoloji kateqoriya hesab olunur. Buna görə də bunlara ümumi kateqoriya adı verilmişdir.

2. Azərbaycan dilində kəmiyyət kateqoriyası yalnız isimlərə məxsus deyildir. Bəzi morfoloji əlamətlər isimlərlə kəmiyyətin çoxluğu və azlığını daha aydın göstərir. Dilimizdəki isimlərin müəyyən qismi məzmunca həm tək, həm də cəm kimi dərk edilir. Belə isimləri mətndən xaricdə tək və cəmə ayırmaq qeyri-mümkün olur. Üzüm, tut, alma, gül, daş və bu kimi sözlər və bu kimi sözlər həm bütövü, həm də onu təmsil edən bütövün ayrı-ayrı vahidini bildirir. Məsələn, Üzüm faydalı meyvədir. Biz tut yedik. Şərif bazardan alma aldı. Bağçada gül əkmişlər. kimi cümlələrdə bütövün vahidi olan tək bir üzüm, alma, gül, daş dərk edilmir; eyni zamanda bütöv də dərk edilir. Halbuki adları çəkilən isimlər formaca tək şəkildə işlənmişdir. Buradan belə nəticə çıxır ki, Azərbaycan dilində olan isimlərin çoxu həm təki, həm də çoxluğu; yəni həm ayrı-ayrı vahidləri, həm də bu vahidlərin bütövünü bildirir.

Azərbaycan dilində cəmlik, əsasən aşağıdakı morfoloji vasitələrlə ifadə olunur:

1. – lar, - lər cəmlik şəkilçisi hansı bir nitq hissəsinə əlavə olunursa, qeyri-müəyyən çoxluq məzmunu yaranır: adamlar, böyüklər, yaxşılar

Lakin bəzi hallrda isim abstrakt məfhum ifadə etdikdə - lar, - lər şəkilçisi həmin abstraktlığı nisbətən konkretləşdirir. Məsələn: Daş bərk cisimdir dedikdə daş sözü müəyyən bir daşa deyil, dünyada olan bütün daşlara aid olur. Daşlar yerin şumlan­ma­sına mane olur cümləsində isə daşlar sözü dünyada olan bütün daşları deyil, yalnız müəyyən yerdə müəyyən miqdarda olan daşları əhatə edir.Deməli, bu misallardaki daş sözü daşlar sözündən daha ümumidir.

2. – q , - k ünsürləri heç bir başqa samitlə (ünsürlə) birləşmədən müvafiq saitlər vasitəsilə - ıq (- ik, -uq, -ük) şəklində ismi cümlələrdə cümlənin şəxs bildirən xəbərlik dərəcəsində birinci şəxsin kəmiyyətcə çoxluğunu ifadə edir. Bu ünsürlər bütün şəxs­ləri deyil, yalnız birinci şəxsin cəmini bildirir: əlaçıyıq, mərdik, qoçağıq, müəllimik və s. Məsələn: Keçən ildən ə l a ç ı y ı q. Düşmənə qarşı vuruşda m ə r d i k və s. Deməli, - lar (- lər) şəkilçisi əşyanın çoxluğunu göstərdiyi halda, - ıq4 şəkilçisi ismi xəbərdə əksini tapan əlamətin şəxsə görə çoxluğunu bildirir. Bu şəkilçi fellərdə birinci şəxsin cəmini ifadə edir: yazırıq, oxuyuruq, görürük və s.

Qeyd etmək lazımdır ki, -lar, -lər şəkilçisi də xəbərlik kateqoriyasında həm isimlərin, həm də fellərdə üçüncü şəxsin çoxluğunu göstərə bilir: onlar tələbədirlər.

3. –ız (-iz, -uz, -üz) şəkilçisi əvvəlkilərdən fərqli olaraq, yalnız şəxsin çoxluğu­nu ifadə edir. O, mənsubiyyət şəkilçisi olarkən birinci və ikinci şəxsin cəmini (atamız, bacımız), xəbərlik kateqoriyası şəkilçisi olarkən ikinci şəxsin cəmini (tələbəsiniz), fellərdə şəxs kateqoriyası şəkilçisi olarkənyenə də ikinci şəxsin cəmini (yazırsınız), feli sifət şəkilçisinin tərkibində olarkən mənsubiyyətcə həm birinci, həm də ikinci şəxsin cəmini (aldığımız, alacağımız, aldığınız) ifadə edir. Bütün bu misallardan aydın olur ki, həmin şəkilçi hansı kateqoriya şəkilçisi olursa olsun, yalnız şəxsin çoxluğunu ifadə edir.

3. Mənsubiyyət kateqoriyası iki söz arasında atributiv əlaqə bildirir. Bu kateqo­riyanın məzmununda anlayışın tərkibi dərk edilir: yəni mənsubiyyət kateqoriyası şəxs əvəzlikləri ilə ifadə olunan sahib anlayışı və isimlə ifadə olunan mənsub əşya anlayı­şından ibarət olur. Mənim dəftərim birləşməsində mənim sözü şəxs əvəzliyinin birinci şəxs təki ilə ifadə olunmuş subyekt, dəftərim sözü isə isimlə ifadə olunmuş obyektdir. Həmin birləşmədə hər iki məfhum (subyekt və obyekt) ayrı-ayrı müstəqil sözlə təza­hür etdirilmişdir.

Mənsubiyyət məzmununun yaranması üçün həmişə iki sözün bir tərkib şəklində işlənməsi şərt deyildir; sahib anlayışı verən subyekt (şəxs əvəzliyi) iştirak etmədən də obyektlə - isim (mənsub əşya ilə) həmin məzmunu yaratmaq mümkündür. Məsələn, kitabım, dəftərin, bağçası ifadələrində yenə də iki məfhum: sahib şəxs və mənsub əşya məfhumu dərk edilir; çünki sözlərin kökləri (kitab, dəftər, bağça) ayrı-ayrı əşyanı bildirdiyi halda, -ım, -in, --sı şəkilçilərini qəbul etdikdən sonra mənsub əşya anlayışı verir.

İsimlərin mənsubiyyət kateqoriyası yalnız sahiblik məzmunu deyil, bir sıra baş­qa məzmunlar da yaradır. Bütün isimlər mənsub əşya olmur, onların qəbul etdiyi mənsubiyyət kateqoriyası şəkilçiləri (mənsubiyyət şəkilçiləri) başqa münasibətlər də bildirir. Məsələn: qardaşım, anam, müəllimim kimi sözlərdə mənsubiyyət kateqoriyası mənsub əşya (sahib olunan əşya) münasibəti bildirmir. Burada ailəvi, hüquqi, ictimai və s. münasibətlər dərk edilir.

MÖVZU 4: İSMİN HAL VƏ XƏBƏRLİK KATEQORİYASI

PLAN

1. Hal kateqoriyası haqqında məlumat

2. 
   İsmin hallarının əsas xüsusiyyətləri
   
3. 
   İsmin xəbərlik kateqoriyası
   

ƏDƏBİYYAT

1. 
   M. Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya, Bakı – 2007
   
2. 
   Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya, II cild, Bakı – 1980
   
3. 
   E. Maqsudov. Poetik-praktik Azərbaycan dili. Bakı – 2011
   
4. 
   B. Xəlilov. Müasir Azərbaycan dili. Bakı – 2007
   

1. Azərbaycan dilində isim, sifət, sayı, əvəzliyi, feli isimləri, feli sifətləri və məsdərləri əhatə edən kateqoriyalardan biri də hal kateqoriyasıdır. Sifət, say və başqa nitq hissələri öz-özlüyündə yox, yalnız substantivləşdiyi zaman hal kateqoriyasının əlamətlərini qəbul edir.

Hər bir nitq hissəsi cümlə daxilində müəyyən vəzifə daşıdığı kimi, isimlər də cümlədə müxtəlif vəzifələr daşıyır. Bu müxtəlif vəzifələri daşımaq üçün isimlər, hər şeydən əvvəl, xəbərlərlə, xüsusən feli xəbərlərlə sintaktik əlaqə yaratmalıdır, yəni xəbər olan felin, və ya feldən əmələ gələn başqa sözlərin tələbinə görə isimlər öz şəkillərini dəyişməli olur. Məsələn, baxıram felinin tələb etdiyi nəyə? sualı kitab isminin bir şəkildə (kitaba şəklində), görürəm feli isə başqa bir şəkildə (kitabı şəklin­də) işlənməsini tələb edir.

İsimlərin halları və hal adları dilimizə aid qrammatikalarda müxtəlif şəkildə, müxtəlif kəmiyyətdə izah edilmişdir.

İnqilabdan sonra yazılan “Türkcə sərf-nəhv” ismin hallarına heç bir ad verilmə­diyindən hallar yalnız qəbul etdikləri şəkilçilərə görə izah edilmişdir. Halların miqdarı isə bu kitabda səkkizə çatdırılmışdır, yəni bu kitabdan əvvəl yazılmış kitablardakı yeddi hala bir də üçün (-çin, -çün) qoşması ilə işlənən səkkizinci hala əlavə edilmiş­dir. Deməli, 1934-cü ilə qədər isimlərin heç bir hal adı olmadığı kimi, miqdarı da düz­gün olmayaraq səkkiz qəbul edilərək işlənmişdir.

1934-cü ildə birinci dəfə olaraq, isimlərin azərbaycanca hal adları yaranmışdır. Həmin ilin kitablarında yeddi hal qəbul edilmişdir ki, onların altısı bugünkü qramma­tika işlənən hallardır, biri isə sonralar qrammatika kitablarından çıxarılan birgəlik haldır.

1939-cu ilin qrammatikalarında həm birgəlik, həm də yiyəlik hal atılaraq, isimlərin beş halı qəbul edilmişdir. 1944-cü ildə yiyəlik hal yenə də qəbul edilərək, halların miqdarı altıya çatdırılmışdır. Beləliklə, bugünkü qrammatika kitablarımızda isimlərin altı halı qəbul edilmişdir ki, bunlar da adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik və çıxışlıq hallarından ibarətdir.

Azərbaycan dilində ismin halları iki qrupa bölünür:

1. 
   Qrammatik hallar
   
2. 
   Məkani-qrammatik hallar
   

Adlıq, yiyəlik və təsirlik hallar xalis qrammatik hallardır. Yönlük, yerlik və çıxışlıq hallar isə həm məkani, həm də qrammatik hal hesb olunur.

2. Müasir Azərbaycan dilində işlənən halların aşağıdakı xüsusiyyətləri vardır.