Mtm tarbiyachilari kursi uchun mo’jallangan 13 mavzudan iborat ushbu ma’ruzalar jamlanmasi Xorazm

7-Mavzu:Maktabgacha yoshdagi ta`lim-tarbiya berishning zamonaviy usullari  

MTM tarbiyachilari kursi uchun (2 soat) 

 

Maqsad:  

Tinglovchilarda  maktabgacha  ta`lim  muassasalarining  obro`yini  ko`tarish  buning  uchun  ta`lim 

tarbiya  jarayonining  yangicha  ko`rinishlarini  qo`llashga  istakni,  “Ta`lim  to`g`risida”gi  qonun  va  milliy 

dasturga  asosan  yangi  pedagogik  va  psixologik  uslublarni  amaliyotga  joriy  qilish  ko`nikma  va 

malakalarni  hosil  qilish.  Maktabgacha  ta`limda  Germaniya  tajribasi,  M.Montessori  pedagogikasining 

mohiyati, bolalarni aqliy reivojlantiruvchi o`yinlari to`g`risida tushuncha hosil qilish. 

Tayanch so`zlar: 

Yangi  pedagogik  texnologiya,  M.Montessori  pedagogikasi,  rivojlantiruvchi,  fikrlashga  undovchi 

o`yinlar. 

Kutiladigan natija: 

Tarbiyachilarning  ta`lim-tarbiyaviy  jarayonini  tashkil  qilishga  samarali  uslublarni  qo`llash,  bolalarning 

erkin  xarakat  qilish,  mustaqil  fikr  yuritishlariga,  guruh  xonasida  rivojlantiruvchi  muhit  yaratishlariga 

erishish.  

Reja: 

1. 

Maktabgacha ta`lim sohasiga hozirgi kun talabi 

2. 

Maktabgacha ta`limda Germaniya tajribasi 

3. 

M.Montessori pedagogikasining mohiyati 

4. 

Bolalarni aqliy rivojlantiruvchi o`yinlar 

 

Jixoz: 

Didaktik  o`yinlar  uchun  didaktik  materiallar,  milliy  dasturdagi  maktabgacha  ta`limning  vazifalari 

yozilgan kartochka. Tinglovchilarning reklama qilishlari uchun rangli qalamlar, bo`yoqlar, plakatlar.  

 

Dars usuli: 

O`qituvchining taklifi bilan hoxishiga ko`ra tinglovchilar quyidagi rollarga ajratiladi: 

1.  Ota-onalar (4-5 ta tinglovchi) 

2.  Ilg`or  texnologiyalarni  qo`llovchi  tarbiyachilar  (tarbiyachilar  qaysi  faslda  tug`ilishiga  ko`ra  4 

guruhga ajratiladi). 

Ularga  jadvalda  ko`rsatiilgan  shartlar  bo`yicha  raqobatbardosh,  yangi  tipdagi  maktabgacha  ta`lim 

muassasasining faoliyatini namoyish qilishlari tushuntiriladi. Jihozlar ham ko`ra tashlash yo`li bilan 4 

guruhga ajratiladi. O`qituvchining o`zi esa marketolog vazifasini bajaradi. Har bir shart bo`yicha 4 ta 

guruhning  ham  faoliyati  eng  yuqori  ball-10  ball  tizimida  baholanadi.  Tinglovchilar  xar  bir  shart 

bo`yicha tarqatma materiallar asosida erkin harakat qilib, mustaqil fikrlab, guruh a`zolari bilan sekin 

maslaxatlashib,  o`z  guruhini  ximoya  qilish  uchun  intiladi.  O`qituvchi  har  bir  guruh  a`zolarining 

qanday fikr bildirayotganligini, ishtirokini, nazorat qiladi va jadvalga qayd qilib boradi. 

 

 

    

№ 

Shartlarni ko`rinishlari 

Kuz  

Qish 

Bahor 

Yoz 

 

 

 Ball hisobida  

1.  

Har 

qaysi 

guruh 

o`zining 

yangi 

tipdagi 

maktabgacha  ta`lim  muassasasi  to`g`risida  qisqa, 

lo`nda qilib ma`lumot berishi 

 

 

 

 

2. 

Maktabgacha ta`lim muassasasini reklama qilishi. 

a)  rasmli  

b)  ovozli 

 

 

 

 

3. 

Ta`limiy  o`yinlarni  ish  o`yini  ko`rinishida  o`ynab 

tushuntira olishi. 

 

 

 

 

a)  “Rangiga qarab o`rnini 

b)  “O`ylab top”. 

c)  ‘bo`sh katakni to`ldir” 

d)  “qaysi biri ortiqcha” 

e)  “kvadrat tuz” 

f)  “o`z o`rnini top” 

g)  nuqtalar” 

4. 

“Kadrlar  tayyorlash  bo`yicha  milliy  dastur”dagi 

maktabgacha 

ta`lim 

sohasiga 

qo`yilgan 

vazifalardan  qaysilari  dars  maqsadi  bilan  dahldor 

ekanligini topa olishi. 

 

 

 

 

5 

U  yoki  bu  bog`chaning  ota-onalar  tomonidan 

tanlanishi. 

 

 

 

 

 

Jami: ball: 

 

 

 

 

 

Oxirida  umumiy  bal  qo`yilib,  egallangan  o`rinlar  belgilanadi.  Berilgan  javoblarning  to`g`ri  va 

noto`g`ri tomonlari tahlil qilinadi, tushuntiriladi. 

Foydalangan adabiyotlar: 

1.  “Barkamol avlod – O`zbekiston Taraqqiyotining poydevori” 

2.  Germaniyalik  X.Langvaldning  Respublika  miqyosida  o`tlazilgan  amaliy-kengashidagi  nutqlari. 

Toshkent  (1996  y.may),  Buxoro  (1996  y.oktyabr),  Samatqand  (1997  y  iyun),  Xorazm  (1998  y. 

sentyabr), Qashqadaryo (1999 y. may),  

 

 

O`zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  I.A.Karimov  “Toki  hayot  davom  etar  ekan,  ta`lim  ham, 

zamon  o`rtaga  qo`yayotgan  yangi-yangi  talablarga  ko`ra  muttasil  ravishda  o`zgarib-yangilanib 

boraveradi. Faqat biz sohadagi dastlabki qadamlarni to`g`ri qo`ya olsak, poydevorni mustahkam qilib 

barpo  etsak,  men  shunga  ishonamanki,  bugungi  avlod  esa  bizning  qilgan  ishlarimizni  ehtirom  va 

minnatdorchilik tuyg`usi bilan eslaydi”, deb e`tirof etadi. 

 

Darhaqiqat,  O`zbekistonning  milliy  istiqlolga  erishish,  ijtimoiy  va  siyosiy  sohada  sodir 

bo`layotgan tub o`zgarishlar ta`lim tizimini, jumladan, maktabgacha yoshfagi bolalarga ta`lim-tarbiya 

berish,  ularni  aqliy,  ma`naviy,  jismoniy  jihatdan  rivojlantirish  va  maktabga  tayyorlash  jarayonini 

yangilashni taqoza etmoqda.  

 

“Ta`lim  to`g`risida”gi  Qonunning  26  moddasida  “O`qitishning  ilg`or  shakllari  va  yangi 

pedagogik  texnologiya .. o`quv jarayoniga joriy  etilsin” deyilgan bo`lsa, “Kadrlar tayyorlash milliy 

dasturi”da:  “Ta`lim  berishning  ilg`or  pedagogik  texnologiyalarini,  zamonaviy  o`quv-uslubiy 

majmualarini yaratish va o`quv tarbiya jarayonini didaktik jihatdan ta`minlash” talab etiladi. 

 

Texnologiya yunoncha ikkita “texno”, ‘logiya” so`zlaridan tashkil topgan bo`lib, mohirlik, ustalik 

to`g`risidagi  ta`limot  degan  ma`noni  anglatadi.  Yangi  pedagogik  texnologiya  esa  shu  paytgacha 

ta`lim-tarbiya  berishda  foydalanib  kelgan  an`anaviy  uslublardan  voz  kechgan  holda  yangi, 

qildiradigan, ijodiy izlanishga chorlaydigan uslublar yig`indisidan mohirlik bilan foydalanishlar. 

 

Maktabgacha  ta`lim  tizimida  predmetli  yo`nalish  mavjud  edi.  Predmetli  ta`lim  maktabgacha 

ta`lim  muassasalarida  o`zining  mazmuniga  ko`ra  tobora  murakkablashib,  maktab  ta`limiga 

yaqinlashib  boradi.  Natijada  bolaning  o`yin  faoliyatiga  asoslangan  rivojlanish  jarayoni  uning  ruhiy 

rivojlanishi  bilan  nomuvafiq  murakkab  ta`lib  jarayoni  bilan  almashtirildi.  Bu  holat 

tarbiyalanuvchilarning dastur vazifalarinin o`zlashtirishlariga ham o`zining salbiy ta`sirini o`tkazdi.  

 

Shu  bois,  bugungi  kunda  maktabgacha  ta`lim  muassasalarida  bolalarning  faoliyatlari  oila 

sharoitiga yaqinlashtirilib, 2-3 yo`nalish uyg`unlashtirilib turli xil o`yinlardan foydalani orqali tashkil 

qilinmoqda.  Bir  yo`nalishdan  ikkinchi  yo`nalishga  o`tishda  qiziqarli  “Aldarko`sa”,  “Bilmasvoy”, 

“Afandi”,  “yalmog`iz”,  “dehqon  bobo”,  “Qimmatxon”  kabi  va  shu  obrazlar  yordamida  bog`lanib,  

didaktik o`yinlaridan foydalaniladi.  

 

Bugungi  kunda  maktabgacha  ta`lim  sohasida  xalqaro  aloqalarga  keng  o`rin  berilib  rivojlangan 

mamlakatlar,  jumladan,  Germaniya,  Gollandiya  tajribalari  o`rganilib,  xududiy  va  milliy 

xususiyatlarimiz hisobga olingan holda, ijodiy qo`llanilmoqda.  

 

Mariya  Motessori  ilmiy  izlanuvchan,  tabiatshunos,  vrach,  psixolog  Italiya  yashab  ijod  etgan, 

Gollandiyada  vafot  etgan.  Uning  maktabgacha  tarbiya  sohasida  pedagogik  faoliyatini  butun  dunyo 

xalqlari  biladi.  U  bolalar  bilan  ishlash  jarayonida  bolalarga  xos  bo`lgan  psixologik  xususiyatlarni: 

ularning qobiliyatlari, qiziqqishlari,  bilim  darajalarini  o`rgandi.  Shularga  asoslanib  didaktik  o`yinlar 

va  didaktik  materiallar  yaratdi.  Uning  fikricha  pedagogika  bolaga  yordam  bermaydi  balki, 

tarbiyachiga  yordam beradi. Haqiqatdan ham shunday. O`rgatish uslubi bolalarning istagi, qiziqishi, 

mushohada qilishi bilan bog`lanmas ekan, bu uslubning samarasi to`g`risida o`ylamasa ham bo`ladi. 

Biz  o`rganib  qolgan  eski  uslubga  nazar  tashlaydigan  bo`lsak,  bolalarning  istak  hohishini  hisobga 

olmasdan hammasini yig`ib, majburlab gapimizni eshitishi, xuddi shunday qilib hikoya qilib berish, 

namunadagiday  rasm  chizish  talab  qilinar  edi.  Bunday  holat  bolani  chegaralab  uning  erkin  harakat 

qilish,  mustaqil  fikr  yuritish,  ijodkorlik  sifatlarini  bo`g`adi.  Natijada  faqat  bola  ko`r-ko`rona 

o`zgalarga taqlid  qilishdan nariga o`tmaydi.  Bolalik inson umrining bir bo`lagidir.  Inson  butun  umr 

bo`yi  oladigan  bilimning  eng  ko`p  qismini  ayniqsa  maktabgacha  tarbiya  yoshida  egallaydi. 

Yoshligidan  istak,  hohishi  bo`yicha  harakat  qilishi,  o`ylashi  mustaqil  fikrlashi  uchun  oilada  ham, 

bolalar  bog`chasida    ham  kattalar  tomonidan  sharoit  yaratilishi  zarur.  Bola  “kim  bilan”,  “qachon”, 

“nima bilan” shug`ullanilishini o`zi hal qilsin. Masalan: hal qilishning barcha bosqichlarini o`zi yecha 

olsagina mantiqiy fikrlashi rivojlanib boraveradi. Savolga to`g`ri va tez javob berishi uchun kattalar 

shoshilmasligi kerak. 

 

Kech  bo`lsa  ham  bola  o`z  xatosini  o`zi  to`g`rilasin,  o`z  fikrining  to`g`riligini  o`zi  dadil  turib 

isbotlay  olsin.  M.Montessori  pedagogikasining  ahamiyati  xuddi  shunday  sifatlarni  tarbiyalashga, 

aqliy  qobiliyatlarni  rivojlantirishga  qaratilganligidadir.  U  yaratgan  o`yinlar  sezgi  organlari:  ko`rish, 

eshitish,  teri-tuyush.  Hid  bilish,  ta`m  bilish  orqali  narsa  va  hodisalarni  bilib  olishga  mo`ljallangan 

“kvadrat tuz”, “bo`sh katakni to`ldir”, “nuqtalat  o`yini”, “Loto”, “Rangiga qarab o`rnini top”, “O`z 

o`rnini top”, “Qaysi biri ortiqcha” o`yinlari shular jumlasidandir. 

 

Atoqli  italiyalik  pedagok,  psixiatr  vrach  M.Montessori  1870-1952  yillarda  yashab  ijod  etgan.  U 

asos  solgan bolalar uylariga maktabgacha tarbiya  yoshidagi  bolalar jalb qilinib, u  yerda tarbiyaning 

o’ziga xos tizimi amalga oshirildi. U tuyg’u organlarini tarbiyalashni birinchi o’ringa qo’yadi,buning 

uchun tegishli didaktik material ishlab chiqadi. Mashqlar sistemasi bolalarda muayyan ko’nikma va 

malakalarni: predmetlarni  shakliga,vazni  va  rangiga qarab  farqlash,xilma-xil  ovoz va hidlarni bilish 

ko’nikmalarini  hosil  qilishga  qaratilgan.  Montessoru  foydalanadigan  didaktik  materiallar  o`z-o`zini 

nazorat  qilish  prinsipiga  muvofiq  yaratilgan  bo`lib,  bolalarga,  pedagogning  ishtirokisiz,  mustaqil 

shug`ullanish  imkonini  beradi.  Lekin  bunda  sezgi  organlarining  rivojlanishi  nutqning  o`sishi  bilan 

bog`lanmas edi. 

 

Kattalar tomonidan majburlash, “uni o`yna”, “buni o`yna”, “xato qilding”, “mana bunday bajar” 

qabilida  ish  tutish  M.  Montessori  pedagogikasiga  zid  uslublardir.    Uning  ta`limi  “O`zim  bajarishim 

uchun  menga  yordam  ber”  qabilida  ish  yuritishga  asoslangandir.  Bola  erkin  “kim  bilan”,  “nima 

bilan”,  “qachon”  tushunchalarini  o`zi  hal  qilsin.  O`zi  ko`rib,  eshitib,  harakat  qilib,  paypaslab 

mushohada, ya`ni mantiqiy fikrlay olsin.  

Maktabgacha    ta’lim  sohasida    pedogogik  jarayonga  xozirgi  kun  talablari  bolalarni  erkin 

fikrlashga  undovchi  qanday  topshiriqlar,  ta’limiy  oyinlardan    foydalanish  lozimligi    togrisida 

tushuncha    beradi.  Bolalarda  erkin  ,  xur  fikrlilikni  tarbiyalash    istagi  xalqimizda  qadimdan 

mavjudligini  ta’kidlash  uchun  Xoja  Nasriddin    xaqidagi  rivoyatlardan  birida  mazkur  mavzuga 

dahldor bo`lgan kichik bir korinish saqlanib qolganligini quyidagicha hikoya qiladi .   

Xoja  Nasriddinning  qoshnisi  uning  oz  farzandini  kaltaklayotgani  ustidan  chiqib  qoladi.  Qoshni 

xayron  boladi.  Chunki  bola  tartibli,  doimo  ota-onasining  aytganini  qiladi  .Qoshnisi  Xoja 

Nasriddindan  kaltaklash sababini soraganida, u quyidagicha javob qiladi: 

-Togri  ,  bolam  buyurgan  ishlarimni  bekami-ko`st  bajaradi.  Biroq  uning  aybi    shundaki,  men 

buyurmagan ishlarni bajarishni bilmaydi. 

 

TESTLAR  

 

 

1.  Maktabgacha    ta’limda    tumandagi  usliblardan  qaysi  biri  zamonaviy  pedagogik  texnologiyaga  

taalluqli? 

a)  optimlashtirish uslubi  

b)  M.Montessori uslubi 

c)  Ko`rsatib, tushintirish uslubi  

d)  Matematikadan universal ta’limiy materiallardan foydalanish uslubi. 

2.  Qaysi  uslublar    yordamida  bola  hayotga  tayyorlanadi,  mustaqillik  tobelikdan  chiqish 

tarbiyalanadi. 

a)  bolalar organizmini sog’lomlashtirishning noan’aviy uslubi 

b)  kashfiyot masalasining  yechim  nazaryasi uslubi  

c)  Val’dov uslubi  

d)  M.Montessori uslubi  

3.  Tarbiyachi    ta’lim-tarbiyaviy  ishlarni    M.Montessori  uslibida    tashkil  qilish  uchun  nima  qilish 

kerak ?  

a)  jurnallar oqishi kerak  

b)  rivojlantiruvchi muxit va  oz-ozini nazorat qiluvchi matiriallar yaratishi kerak. 

c)  Sog’lomtiruvchi mashqlar toplamini yaratish kerak  

d)  Ertak personajlarining kiyimlari  

4.  “Meni ozim bajarishim uchun yordam ber“ shiori asosida bolalarni tarbiyalagan pedagog. 

a)  R.Shtayner  

b)  M.Rasulova  

c)  M.Montessori  

d)  Vol’dov  

5.  M.Montessori      pedagogikasining  asosiy    maqsadi  bolalarni  qaysi  tomonlama  rivojlantirishga 

qaratilgan. 

a) estetik ruxda tarbiyalashga  

b) axloqiy ruxda tarbiyalashga 

c) aqliy imkoniyatlarni rivojlantirishga 

d) jismonan rivojlatirishga  

6. “Kvadrat tuz” oyinida quyidagi korinishlardan qaysi biri maktabga tayyorlov gurixi bolaliga mos 

keladi? 

a)    

 

 b)  

 

 

c)  

 

 

d)  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7. M.Montessori  pedagogikasidagi xatolik nimadan iborat? 

a) fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga qaratilmaganligi 

b) erkin xarakat qilishga o’rgatish ta’minlanmaganligi  

c) nutq faoliyati bilan  bog’lanmaganligi  

d)sezgi orginlarini rivojlantirishga  qaratilmaganligi  

8-Mavzu:O`yin  faoliyati  orqali  bolalar nutqini  o`stirish. 

MTM  tarbiyachilari kursi  uchun(2 soat) 

 

Maqsad  Tinglovchilarda  maktabgacha   yoshdagi   bolalar  nutqining  o`ziga xos   xususiyatlari, 

nutq  o`stirish    bo`yicha    qo`yilgan    vazifalar,  nutqini    o`stirishda    o`yinning    o`rni    haqida  bilim  hosil  

qilish. 

Tayanch  so`zlar: lug`at  boyligi, tovushlarni  to`g`ri  talaffuz  qilishi, grammati  

jihatdan  to`g`ri    gapirish  ,  bola    nutqidagi    buzilishlar  ,  dislaliya  ,  rinalaliya,  alaliya,  duduqlanish, 

disfaniya, o`yinlar. 

Kutiladigan natija:Tarbiyachilarning  maktabgacha  yoshdagi  bolalarning  nutqini   

o`stirish  bo`yicha  bolalarga to`g`ri  yondasha   bilishlarga  va  turli  o`yinlardan   foydalana  olishlarga  

erishish. 

Reja: 

1.  Bolalar nutqini  o`stirishga  qo`yilgan talablar. 

2.  Maktabgacha   yoshdagi  bolalar  nutqining o`ziga  xos  xususiyatlari. 

3.  Nutq  o`stirishda , nuqsonlarni  bartaraf  qilishda  tarbiyachining  yondashuvi. 

4.  O`yinlarning  nutq  o`stirishdagi  ahamiyati 

Jihoz:  Plakatlar, flamaster, rangli  qalamlar, bo`yoqlar, karton, yelim, o`yinchoqlar. 

Dars    usuli:  Tinglovchilar    navbati    bilan  “ilk    yosh”,  “kichik    guruh  “,  “o`rta    guruh”,  “katta  

guruh”,”maktabga  tayyorlov guruh”,  deb  aytishadi  va shu  bo`yicha  5  ta  guruhchaga  ajratiladi. 

“Ilk  yoshli  guruhlar 3  yoshgacha  bo`lgan  bolalar nutqining  o`ziga  xos  xususiyatlari, ular  nutqini  

o`stirishda   qo`llaniladigan  usullar, jihozlar  bo`yicha o`z  guruhini  himoya  qiladi. “Kichik guruh” lar  

3    yoshdan  4  yoshgacha,  “O`rta    guruh”lar  4  yoshdan  5  yoshgacha,  “Katta    guruh”lar    5  yoshdan    6  

yoshgacha,”maktabda  tayyorlov    guruh”lar  6  yoshdan    7  yoshgacha    bo`lgan    bolalar    nutqida  

uchraydigan    nuqsonlar,  ularni    bartaraf    qilish  ,  nutqni  rivojlantirishda    o`yinlardan    foydalanish  

bo`yicha  har    qaysisi    o`z    guruhini    himoya    qiladi.Himoya    qilishda  plakatlarda    rasm    chizish, 

jadvallardan foydalanishi, ijroli  o`yinlar  o`ynash  orqali  ifoda   etishlari tavsiya  etiladi. Guruhlarning  

chiqishlari oxirida  o`qituvchi tomonidan tahlil  qilinadi, to`ldiriladi,  xulosalanadi. 

Foydalanadigan  adabiyotlar. 

1.  Maktabgacha  yoshdagi  bolalar  ta`lim-tarbiyasiga  qo`yiladigan Davlat  talablari. 

2.  “Uchinchi  mingyillikning  bolasi”  dasturi.  

3.  “Maktabgacha    yoshdagi    bolalarni  to`g`ri    talaffuzga    o`rgatish”  Q.  Shadiyeva.  Toshkent. 

O`qituvchi  1995. 

Maktabgacha    yoshdagi  (bolalar)  asosan  6-7    yoshli    bolalar    maktabga    tayyorgarligining  asosiy  

belgilaridan  biri  nutqini    rivojlanganligidir.  Bolalar    bog`chasida    har    bir    guruhda    nutq    o`stirish  

bo`yicha    egallashi    lozim    bo`lgan  bilim,  ko`nikma    va    malakalarining    m`eyori    ko`rsatilgan.  O`z 

vaqtida    muntazam    kundalik    faoliyatda,  mashg`ulotlar    jarayonida    dasturda    ko`rsatilgan    vazifalar  

amalga oshirilsagina  kutilgan  natijaga erishiladi. 

Bola  1- sinfga  nutqi  jihatidan  benuqson  holatda  kelsa  barcha  fanlardan  o`zlashtirishiga  ijobiy  

ta`sir  ko`rsatadi. “Uchinchi  ming  yillikning  bolasi”  tayanch  dasturi  og`zaki nutqining,  yani  lug`at  

boyligining  oshib  borishini, nutqning Grammatik  jihatdan  to`g`ri  tuzilishini  tovush  talaffuzini  har  

tomonlama  rivojlantirishni  nazarda  tutadi. Nutq  qobiliyati  ma`lumki  kishilarning tug`ma  qobiliyati  

emas. Nutq  bolalarda  asta – sekin  rivojlanadi. 

Ba`zan  bir    xil    yoshdagi    bolalar    nutqi    kuzatilganda    ular    darajasining    har    xilligini    ko`rish  

mumkin.  Demak    bola    nutqining    rivojlanishi    tevarak  –  atrofdagilarning    (  ota  –  onalarning  , 

tarbiyachilarning) qanchalik  e`tibor  berishiga  bog`liqdir. 

Bolaning ilk yoshlik  davridan  boshlab  oila  a`zolari, bog`chada tarbiyachilar  har   bir  narsaning  

nomini  to`g`ri  aytib , chuchik tilda  gapirmasdan murojaat  qilish  kerak. 

3-4  yoshli    bolalar    nutqida  hamma    tovushlar      mavjud    bo`lib,  bu    tovushlar    ustida    ishlash  

zarur.Chunki  mazkur  davr  tovushlarni o`zlashtirish  davri  hisoblanadi. To  katta  guruhgacha  hamma  

tovushlar    ustida    ishlanadi.  Maktabda    tayyorlov    guruhda    esa    aralashib  ketadigan    tovushlarni   

ajratishga  o`rgatiladi. 

Tovush  talaffuzini   tarbiyalash   bo`yicha  ishni  boshlashdan  oldin  tarbiyachi  o`z  guruhidagi  har  

bir    bolaning    nutqi    bilan    tanishib    chiqishi    kerak  .  Nutqni    tekshirish    yilda    ikki    marta    kuzda    va  

bahorda    olib    boriladi.      Kuzda  ishlarini  to`g`ri  rejalashtirish,  bahorda-qilingan  ishlarga  yakun  yasash 

maqsadida tekshirishda tarbiyachi 

a)  tovush talaffuzi holatiga 

b)  lug`atiga 

c)  ma`noli nutqiga e`tibor qaratadi. 

Bola nutqidagi buzilishlar qayd qilinadi. Agar juda qo`pol buzilishlar bo`lsa, bolaning sog`ligi bilan 

tanishib  chiqishga  to`g`ri  keladi.  Ko`pincha  bolaning  3  yoshlik  davrida  turli  yuqumli  kasalliklar  bilan 

og`rishi,  uning  o`sishni  to`xtatib  qo`yadi.  Bu  o`z  navbatida  nutqining  rivojlanishiga  ham  salbiy  ta`sir 

ko`rsatadi. Bunday bolalar bilan alohida ko`proq ishlashni rejalashtirishga to`g`ri keladi.   

Bolalar  nutqini  tekshirishda  al`bomlar  maqsadga  muvofiq  emas.  Chunki  al`bomning  bir  betiga  bir 

qancha  rasm  yopishtiriladi.  Bolalarga  ko`rsatilganda  ularning  diqqati  bir  rasmdan  ikkinchi  rasmga 

ko`chadi. Shuning uchun bir tovush uchun mo`ljallangan buyumni rasmlardan foydalanish kerak. Bunda 

shunday rasmlarni tanlash kerakki bu rasmlarning nomlarida quyidagi tovushlar ishtirok qilsin. s, z, sh, 

ch,  l,  r,  v,  b,  g,  x,  h,  va  boshqalar.  Har  bir  tovush  so`z  boshida,  o`rtasida,  oxirida  keladigan  bo`lsin. 

Rasmlar rangli, bolalar diqqatini o`ziga tortuvchi, mazmuni jihatidan bolalar yoshiga mos bo`lishi kerak. 

Buyumli rasmlar 10x10 hajmdan kichik bo`lmasligi kerak.  

Bolaning  tovush  talaffuzini  tekshirish  vaqtida  buyumli  rasmlar  nomini  ayttirishda  lug`at  tarkibi, 

grammatik  qurilishi  ham  kuzatiladi.  Gapda  so`zlar  o`rnini  almashtirmayotganligi,  bo`g`inlar  tashlab 

ketirmayotganligi aniqlandi. Tarbiyachi so`zlardan gaplar tuzishga, gaplarda bog`lovchilarni ishlatishga, 

kelishik  qo`shimchalaridan  to`g`ri  foydalanishga  o`rgatishda  mazmunli  rasmlardan  foydalanadi.  Oldin 

ikki,  keyin  uch,  to`rt,  so`ngra  undan  ortiq  so`zlardan  foydalanib  gap  tuzishga  o`rgatadi.  Tarbiyachi  bu 

ishlarni  amalga  oshirishda  bolalarning  yosh  va  o`ziga  xos  xususiyatlarini  ta`limning  didaktik 

tamoyillarini hisobga oladi.  

Agar  rasmning  nomini  aytishda  bola  talaffuz  etilishi  lozim  bo`lgan  tovushni  biron  marta    ham 

aytaolmasa,  aynan  shu  tovushni  so`zda  emas,  balki  alohida  o`zini  talaffuz  ettirib  ko`riladi.  Tarbiyachi 

oldin  aytadi.agar  bola  alohida  talaffuz  etsa  keyin  so`zlarda  to`g`ri  talaffuz  qilishga  o`rgatiladi.  Bola 

nutqini tekshirish vaqtida uning noto`g`ri tovush talaffuzini, so`zlarini gaplarini takrorlamaslik kerak. Bu 

bola nutqiga salbiy ta`sir ko`rsatadi, hatto noto`g`ri tovush talaffuzining mustahkamlanib qolishiga sabab 

bo`ladi. Kundalik hayot jarayonida nutqini tekshirish vaqtida bolalar nutqining tezligi, so`z jumlalarning 

aniqligi,  ovozning  jarangdorligiga,  duduqlanishga  tarbiyachi  e`tibor  beradi  va  ota-onalari  bilan 

hamkorlikda kamchiliklarni bartaraf qiladi. Tekshirish natijasini jadvalda qayd qiladi.  

“Lug`at  boyligi”,  “So`zlarning  qurilishi”,  “tovush  talaffuzi”,  “Izoh”  bo`limlarini  to`ldiradi. 

Shunga asosan ertalab va kechki soatlarda qaysi bolalar bilan nima ustida ishlashni rejalashtiradi. 

Maktabgacha  yoshdagi  bolalar  nutqida  eng  ko`p  uchraydigan  kamchiliklardan  biri,  bu  tovush 

talaffuzining buzilishidir. 

1 u yoki bu tovushlarni yaxshi talaffuz  eta olmaslik 

2 bir tovushni ikkinchi bir tovush bilan almashtirib talaffuz etish 

3  bor  bo`lgan  tovushni  buzib  talaffuz  etish  bog`chada  tovushlarni  talaffuz  etishni  shakllantirish 

ishi  bo`yicha  olib  boriladigan  ishlar  to`g`ri  yo`lga  qo`yilsa  bola  nutqidagi    kamchiliklar  5-6  yoshga 

to`lguncha  batamom  to`g`rilash  mumkin.  Agar  shug`ullanish  natijasi  yaxshi  bo`lmasa  logopedga 

murojaat qilish kerak.  

Tovushlarning noto`g`ri talaffuz etilishi – dislaliya. 

Manqalanib,  to`g`illab  gapirish  –  rinolaliya.  Alaliya  –  bosh  miya  katta  yarim  sharlar 

po`stlog`idagi  nutq  zonalarining  chala  rivojlanishi  yoki  zararlanishi  sababli  bolalarning  tilga  kirmasligi 

yoki  yaxshi  so`zlay  olmasligidir.  Bunga  ona  qornidaligida    yoki  tug`ilish  vaqtida  bola  boshining 

jarohatlanishi,  1  yoshgacha  bo`lgan  davrida  og`ir  kasalliklar  bilan  kasallanish  sabab  bo`lishi  mumkin. 

Aloliya  sababli  bola  nutqi  uzoq  vaqt  rivojlanmaydi,  natijada  5-7  yoshgacha,  ba`zan  10-12  yoshgacha 

bolaning  tili  chiqmaydi.  Alaliyaga  yo`liqqan  bolalar  logoped  va  psixologlarning  maslahatlaridan  keyin, 

maxsus guruhlarga, bog`chalarga maktablarga yuboriladi.  

Duduqlanish  –  ba`zi  bir  so`zlarni  aytishda  to`xtalish  yoki  alohida  tovush  va  bo`g`inlarni 

takrorlash.  Duduqlanish  hollari  asabi  bo`shashgan  2  yoshdan  5  yoshgacha  bo`lgan  bolalarda  uchraydi. 

Duduqlanish ko`pincha qo`rquv natijasida va ruhiy jarohatning davom etishdan, atrofdagilarning bolaga 

nisbatan qo`pol munosabatidan duduqlanish paydo bo`lishi mumkin. Nutqi yaxshi rivojlanmagan bolaga 

ko`p she`r yodlatish, ertaklarni aytib  berishga  majburlash  ham  duduqlanishga  olib  keladi. Bolaning  

yoshiga    to`g`ri    kelmaydigan    kitoblarni,  ayniqsa    qo`rqinchli      ertaklarni      kechqurunlari    o`qib  

bermaslikni,    tele    ko`rsatuvlarni    ota-onalarga  tushuntirish      lozim.  Ovozning    buzilishi  –  disfoniya  

deyiladi . Disfoniyada  ovoz  past   va  hirildoq  bo`ladi. Har  doim  baland  ovoz  bilan  baqirish, ashula  

aytish,    kattalarning    ovoziga    taqlid    qilish      avtomobilning    signaliga    taqlid    qilishlar,  burunda  

o`simtaning  o`sishi  disfoniyani  keltirib  chiqaradi. 

Tarbiyachi    bog`chada    nutq    o`stirish    mashg`ulotlarda  ,  kundalik    faoliyatda    bolalar    nutqini  

rivojlantirishni,  kamchiliklarni  bartaraf  qilishni  nazarda  tutishi  lozim. Boshqa  mashg`ulotlarda  ham  

bola  to`liq  jumla  tuzib  beradigan  qilib  savol  berish  maqsadga  muofiq.”Ha”, “Yo`q”  tarzida  javob  

beradigan  qilib  savol  berish  tarbiyachining  katta  xatosidir. Bola  uchun  yangi  bo`lgan  so`zlarning  

ma`nosini    sodda    qilib      tushintirish    so`z    boyligini    oshiradi.  Nutq    o`stirish    mashg`ulotlarida  

tarbiyachi    aynan    nutq    o`stirishga    taalluqli  maqsadni    ko`zlagan    holda    mavzu      tanlashi    lozim. 

Muayyan    tovush    ustida    ishlangan,  lug`atni    boyitishga    gapning    qurilishiga    rioya    qilinishiga   

qaratilgan  o`yinlar  mashg`ulot  mazmunini  tashkil  qilishi  kerak. Ba’zan  tarbiyachilar  nutq  o`stirish  

mashg`ulotlarini  tabiat    bilan    tanishtirish,  badiiy    adabiyot    tevarak-atrof      bilan    tanishtirish  

mashg`ulotlari    bilan    tanishtirish    mashg`ulotlari    bilan    aralashtirib    yuboradilar.  Nutq    o`stirish  

mashg`ulotlarida    nutq    o`stirish  bo`yicha    dasturda    ko`rsatilgan    vazifalar,  davlat    talablaridagi  

ko`rsatilgan  minimal  talablar  ko`zda  tutiladi. 

Maktab    yoshiga    yetgan  bolalarning    nutqi    va    tafakkurining    rivojlanganlik    darajasiga  

qo`yiladigan  minimal  talablar:quyidagilardan  iborat. 

- tovush  va so`zlarni   aniq, to`g`ri   talaffuz  eta  olish 

- 3000  tadan  ortiq  so`zni  tushintirishi  va  bilishi 

- rasmga  qarab  gap  tuza  olish 

- ertak va  hikoyani  tinglash, mazmunini  tushunish 

- eshitgan  kichik  ertak  va hikoyani  qayta  so`zlab  bera  olish 

- ta`sirli  nutqqa  ega  bo`lish 

- kattalar  va  o`rtoqlari  bilan  gaplashish  madaniyatiga  ega bo`lish 

1-2  yosh lug`at  boyligi 40-50 ta  so`z 

2-3 yosh  lug`at  boyligi 250-300  ta  so`z 

3-4 yosh                         800-1000 

4-5 yosh                         1900-2000 

5-6 yosh                        2500-3000 

6-7  yosh                       3000-3500 

Bolaning 2  yoshdan 3  yoshgacha  bo`lgan  davrida  lug`ati va  ma`noli nutqi  tez  rivojlanadi.