Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti g. Tulenova, D. Sagdullaeva

279
 
- haqiqatga yoki falsafaga faqat dialektik bahs orqali erishishi mumkin»
1
. 
Forobiyning «Dialektika» va boshqa asarlarida mazkur falsafiy tafakkur 
usulining fikrlar kurashi hamda ilmiy bilishdagi ahamiyatini har tomonlama asoslab 
bergan. Shuningdek, u dialektika tushunchasining shakllanish tarhini ko’rsatib 
bergan.Forobiyning yozishicha, yunon faylasuflari Geraklit, Zenon dialektika 
atamasidan foydalanmagan bo’lsalarda, dialektik tafakkurlash sa’natiga asos 
solganlar. 
Keyinchalik, deydi Forobiy, eleatlar va sofistlar dialektik fikrlash san’atini 
o’zlarini dono hamda haqiqatni yolg’on qilib ko’rsatish uchun foydalanib 
keldilar.Dialektika, 
Forobiyning 
fikricha, 
haqiqiy 
bilimning 
quroli 
va 
xizmatchisidir. Faqat dialektika inson aqliy faoliyatini sofistika va shunga 
o’xshashlardan himoya qilib haqiqatni bilishga yordam beradi. Dialektika san’atining 
foydasi shuki, u haqiqatni bilishga ko’maqlashadi
2
.Sofistikaga qarshi, birinchi bo’lib, 
Aflotun chiqdi, - deb ko’rsatadi Forobiy. Aflotun dialektikani bahslashish yo’li bilan 
tafakkurdagi mavjud bo’lgan qarama-qarshiliklarni bartaraf etishga qaratilgan usul 
deb hisoblagan edi. Aflotun, «dialektika — borliqning mohiyatini, haqiqatni aks 
ettiruvchi yagona usul, u barcha fanlarning tepasida joylashib ularni karniz kabi 
bezab turadigan bilimdir», shuning uchun ham «boshqa fanlarni dialektikadan 
ustun qo’yish noto’g’ridir»
3
, deb hisoblagan edi. Forobiy, Aflotunning fikrlarini 
yuqori baholab, u haqiqatni ochib beradigan to’g’ri usulni ishlab chiqa oldi, deb 
ko’rsatadi. 
Yunon faylasuflarining dialektika usuli haqidagi g’oyalari antik davrning 
yirik olimi Arastu tomonidan yanada rivojlantirildi. Arastu o’zining «Topika», 
«Ritorika» va boshqa asarlarida «dialektikaning maqsadi suhbatdoshning fikrini 
inkor etishga qaratilgan», deb ko’rsatadi. Forobiy esa bunga o’z tomonidan 
qo’shimcha qilib, dialektika nafaqat bahslashuvchi izhor qilgan fikrni inkor etishi, 

1
Ал-Фараби. Диалектика. Историко-философские трактаты. – Алма-Ата: “Наука”,1985.-

405-bet. 
2
O’sha joyda.-360-592-betlar. 
3
Платон. Соч. В трёх томах. T.3.I-Часть.-М.,1971.-С.275, 278, 285, 347, 350. 

---