Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti g. Tulenova, D. Sagdullaeva

“Hayrat falsafaning ibtidosidir”. “Faylasuf imkon qadar 
o’tkinchi narsalardan uzoqroq turishi va o’zining “vatani” –
chin haqiqatlar saltanati tomon intilmog’i lozim”. Arastu 

---

113
 
hayvonlar va odamning kelib chiqishini bir butun, yaxlit tasavvur etishga harakat 
qilgan mutafakkir edilar. Shuning uchun ham ularni fiziklar - tabiatshunoslar 
(yunoncha, pxysis - tabiat) deb atalganlar. Ular mifologik va diniy 
dunyoqarashlarga qarshi kurash olib bordilar. Ma'lumki, yunon mifologiyasida 
asosiy e'tibor dunyoning kelib chiqishini izohlab berishga qaratilgan bo'lib, unda 
asosiy o'rinni dunyoni kim yaratgan degan savol egallab kelgan edi. Yunon 
faylasuflari esa asosiy e'tiborni dunyo nimadan yaratilgan degan savolga javob 
berishga qaratganlar. 
Qadimgi Yunonistonda yirik savdo va madaniyat markazi bo'lib kelgan 
Milet shahrining vakillari taniqli mutafakkir Fales (mil.avv. 640-545 yy.) hamma 
narsa suvdan kelib chiqqan va suvga aylanadi, deb hisoblangan bo'lsa, 
Anaksimandr fikricha, (mil.avv. 610-546 yy.) dunyo noaniq materiya - 
apeyrondan tashkil topgan. Narsalar, uning fikriga ko'ra, apeyron harakati hamda 
sovuqlik va issiqlik, namlik va quruqlik kabi qarama-qarshiliklarning natijasida 
paydo bo'ladi. Anaksimenning (mil.avv. 588-525 yy.) fikricha, hamma narsa 
havodan hosil bo'lgan va havoga aylanadi.
Efes shahrining vakili Geraklit (mil.avv. 544-480 yy.) olamdagi barcha 
narsa va hodisalarning asosi olovdan deb hisoblangan. “Dunyoni xudolar ham, 
odamlar ham, hech kim yaratmagan, u qonuniyatli tarzda alanglanadigan va 
qonuniyatli tarzda uchraydigan abadiy barhayot olov bo'lib kelgan, hozir ham 
shunday va bundan keyin ham shunday bo'ladi”, deb ta'kidlaydi Geraklit. Tabiat 
olovdan hosil bo'lgan, doimo o'zgarib, rivojlanib turuvchi abadiy jarayondir. 
Olamda mavjud bo'lgan barcha narsa va hodisalar olovdan paydo bo'ladi va yo'q 
bo'lib, yana qayta olovga aylanadi. Geraklit fikricha, olovning yo'q bo'lishi 
havoning tug'ilishidir, havoning yo'q bo'lishi, suvning tug'ilishidir, suvning yo'q 
bo'lishi havoning tug'ilishidir, havoning yo'q bo'lishi - olovning tug'ilishidir va 
aksincha. 
Geraklit ta'limotining ahamiyati shundaki, u o'zining dunyoning moddiyligi 
haqidagi fikrini narsa va hodisalarning o'zgarishi va rivojlanishi kabi qonuniy 

---