Muhandislik geologik tadqiqotlar

Haqiqiy plivunlar – koagulyatsion yoki aralash bog’lamli jinslar - gilli 
qumlar bo’lib, qumoq va qumloq tuproqlardir. Strukturaviy bog’lanishlar sababi, 
uning tarkibida yuqori gidrofil’ xususiyatli, gilli va kolloidli zarralar (0,0001 mm 
dan kichik) bo’lishligidir. 
Plivunlik holatiga o’tishlik, uncha katta bo’lmagan gidrodinamik bosim va 
o’ziga suv tortib oladigan (gidrofilli) kolloidli va gilli zarrachalar borligi bilan 
tushuntiriladi. Ana shu zarralar atrofida bog’langan suvlar qobig’i to’planib, 
strukturaviy 
bog’lanishni 
kuchsizlantirib,jinsning 
suv 
o’tkazuvchanligini 
kamaytiradi.

---

113 
Fil’trlanish koeffitsienti qiymati juda kichkina bo’lib, u 0,005 – 0,0001 
sm/sek oralig’ida bo’ladi. Haqiqiy plivunlarning suvsiz holatidagi o’rta zichligi
1,8 - 2,2 t/m
3
ga teng. Plivunlvrning suyulishi namlik darajasi to’la nam 
sig’imidan kichik bo’lganda ruy beradi. Kolloidli zarralar suvni kul rangdan oq 
ranggacha bo’yaydi. Uni distillangan suvda chayqalganda, idish tubida turg’un 
suspenziya hosil bo’ladi.
Haqiqiy plivunlar quritilganda, kolloidli zarralarning yelimlovchi
qobiliyati tufayli, deyarli qattiq, mustahkam, sementlashgan massalarni hosil 
qiladi. Haqiqiy plivunlarga xos bo’lgan xususiyat, ularni namlikni kam ajratib
chiqarishidir. Ular asosan fizik bog’langan suv hisobiga «oqadi». 
Qurilish amaliyotida jinsning plivunlik holatiga o’tish qobiliyati va uning 
turini aniqlab olish muhimdir. Buni qator ko’rsatkichlar bo’yicha tajriba tahlillari 
asosida aniqlash mumkin. Jinsning plivunlik hodisasiga moyilligini, suvni 
yo’qotilishi (suvsizlanishi), yuqori g’ovaklikka ega bo’lgan (43% dan ko’p) 
jinsda ko’proq, mayda zarrali jinslarda kamroq bo’ladi. 
Dala sharoitlar qurilish hududini ida plivunlikka moyillikni, burg’u 
quduqlarini qazishdagi suvli gruntlar namunasidan bilsa bo’ladi. Plivunlikni qaysi 
turiga mansubligini aniqlash mushkulroqdir. Buning uchun qurilish hududini
to’laligicha, muhandislik geologik va gidrogeologik sharoitlari o’rganib chiqilishi 
kerak bo’ladi. Plivunlikni aniqlashni boshqa ko’rsatkichlari ham bor. Masalan, 
haqiqiy plivun handaqlaridagi suv rangi xuddi sement sutiga o’xshagan bo’ladi.
Handaqdan olingan bir bo’lak qum, nami qochgan gruntga o’xshagan 
bo’ladi, o’zidan suvni yo’qotmaydi va asta-sekin kulchaga o’xshab qotib qoladi.
Plivunning sirt yuzasi tortishish katta bo’lganligi sababli, uning ustida yursa ham 
bo’ladi. Suvli idishga solingan, turg’un suspenziyani beradi. Plivunlar qurilish 
ishlarini qiyinlashtiradi. 
Plivunlari berk xududga ichiga olinsa, ular, yaxshigina asos bo’la oladi, 
lekin bu vazifa mushkuldir. Plivunlar qo’qqisdan, poydevor tagidan, sizib chiqishi 
mumkin. Bu esa yerning surilishi, cho’kishiga olib keladi, ustidagi imoratlar 
deformatsiyaga uchratadi. 

---

114 
Plivunlar bilan kurashish ancha sermashaqqat bo’lib, har doim ham 
ko’zlangan maqsadga olib kelmaydi. Bunday hollarda kotlovan (xandaqlar) 
qazishdan voz kechib, qoziqsimon poydevorlar variantini qo’llash, yoki 
poydevorni oquvchi qatlamlargacha olib bormaslik kerak. Kurash usulini tanlashda 
plivunning ko’rinishi muhim rol’ni o’ynaydi. Plivunlarga qarshi kurashni 
quyidagi 3 guruhga bo’lish mumkin:
1) Oquvchan 
jinslarni 
qurilish 
davrida 
sun’iy 
ravishda 
quritish 
(xandaqlardan suvni tortib chiqarish, ignafilotrlar) va x.k; 
2) Shpuntlar yordamida plivunlarni to’sib qo’yish; 
3) Plivunlarni o’zini ularni fizik xossalarini o’zgartirish yo’li bilan 
(silikatlashtirish, sementlashtirish, muzlatib qo’yish, elektrokimyoviy usullar va 
x.k.). 
Soxta plivunlarga qarshi hamma usullarni ishlatish mumkin. Haqiqiy 
plivunlarga qarshi faqat to’siqlar bilan to’sib qo’yish usuli, muzlatib qo’yish va 
elektrokimyoviy yo’l bilan qotirishdir. Yer osti qazish ishlarini olib borishda, 
plivunning suvi bosimini muvozanatga keltirish uchun yuqori bosim qo’llaniladi. 
Plivunlarni quritish imkoniyati-fil’trlanish koeffitsientiga bog’liq bo’ladi. Agar 
Kf

1 m/sut - bo’lsa suvni quduqdan tortib chiqariladi;
К
f

1,0...0,2 m/sut bo’lsa, maxsus qurilma - ignafil’trlar ular 5-6m
chuqurlikgacha quritib borsa, maxsus qurilmali ignafil’trlar esa 12-15m va undan 
chuqurroqgacha ham quritib boradi.
Kf

0,2 m/sut bo’lsa, ignafil’trlarni elektrodrenaj bilan birgalikda 
ishlatiladi. 
Qurilish kotlovanini (xandaqni) plivundagi shpuntli to’siq bilan ajratib
qo’yish vazifasi asinsini qirqib, bosimni o’zligiga olishdir. Yog’ochli shpuntlarni 
6-8m chuqurlikgacha, metallisi esa 20-25 mgacha qoqib boriladi. Shag’alli yoki 
qattiq gruntli qatlamlarga shpuntlarni qoqib bo’lmaydi.
Plivunlarni muzlatish vaqtinchalik tadbir bo’lib xisoblanadi. Bu maqsadda 
yilning sovuq oylari yoki maxsus muzlatgichli qurilmalar ishlatiladi. Qish oylarida 

---

115 
xandaqlarni 20-30 sm li bosqichma-bosqich qilib qazib boriladi. Sun’iy 
muzlatishda xandaq atrofi bo’ylab, quduqlardan – 20 - 40
0
C gacha muzlatilgan
CaCl
2
eritmasi oqiziladi. Bu xandaq atrofida suv o’tqazmaydigan muzlatilgan 
zona hosil qiladi.