Mundarij a

1.1.1-rasm.Ijodkorlik va kreativlikning klasterda ifodalanishi.
1.1.1-rasmdan ko’rinib turibdiki, ijodkorlik va kreativlik ko’p qirragidan dalolat beradi. Ijodkorlik va kreativlik faoliyat, kreativlik, qobiliyatlar, muammolar, natija va hokozolarga bo’linadi.
Kreativlik –insoniyat necha ming yillik tadrijiy rivojlanishi davrida alohida kishilarning ilm-fanda erishgan oliy ne’mati bo’lib, bugungi kundagi insoniyat yaratayotgan barcha moddiy hamda ma’naviy boyliklar ana shu oliy ne’matning u yoki bu ko’rinishi. Fanlar ko’p asrlar mobaynida to’plangan bilimlarning yozma majmuasi bo’lib, u bashariyatning tabiatni o’z ehtiyojlari yo’lida faol suratda o’zlashtirishi va o’zgartirishi natijasida vujudga kelgan.
SHu ma’noda, kreativlikni yana ham boshqacharoq holda ta’riflab, “Kreativlik-ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida u bilan birga rivojlanadigan va jamiyatning madaniy, ma’naviy va moddiy-texnik negzini yaratuvchi alohida shaxslarning tafakkuri amaliy mahsuli” deyish mumkin. Ilmiy yaratuvchan ijodkor shaxslar tabiat qonunlarini kashf etadilar. Moddiy va ma’naviy (ilmiy kashfiyot, ixtiro, san’at muammoli masalalarni xal etish va boshqalar) boylik yaratadilar, butun jamiyat esa ulardan bahramand bo’ladilar. Bu kashfiyot, moddiy va ma’naviy ne’matlar ayni paytda ijodkor shaxslarning tag’in ham ko’plab voyaga etishiga qulay sharoit hozirlaydi va jamiyat taraqqiyoti uchun mustahkam zamin yaratadi.

1.2.Milliy hunarmandchilik vositasida o’quvchilarning ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishning psixologik-pedagogik jihatlari.
Ajdodlarnig boy moddiy va ma’naviy meroslarini o’rganish o’quvchilarning ijodkorligini rivojlantirishga xizmat qilishi kerak.Quyida milliy hunarmandchilik vositasida o’quvchilarningijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishning pedagogik-psixologik jihatlari haqida so’z yuritiladi.
Kreativlik keng ma’noda, muammoning ahamiyatsiz va mohirona echimi va qoida tariqasida ixtisoslikka moslanmagan vositalar yoki resurslar bilan ishlash, ijod qilish, shuningdek, nostandart usullarda echish qobiliyatini anglatadi.
Kreativlik kengma’noda, muammoningahamiyatsizvamohironaechimiva, qoidatariqasida, ixtisoslashmaganvositalaryokiresurslarbilan bog’liq jarayon. Bu,shuningdek, muammolarnidadil, nostandartechishqobiliyatinianglatadi.
Kreativ atamasi inglizchadan olingan bo’lib, lug’aviy ma’nosi create-yaratmoq (yaratish), ijod qilmoq degan umumiy ma’noga ega. Ba’zi manbalarda bu haqda “Kreativlik-inglizcha create – yaratmoq, creative – yaratuvchanlik, ijodkorlik” deb ham talqin qilinadi. Kreativlikni lotincha talaffuzda “creo-ijod qilmoq, yaratmoq” degan ma’nolarni anglatgan.
Quyida bu atamaning rus tilidagi ta’rifini keltiramiz.
Ruscha “kreativ” so’zi (yaratmoq yoki ijod qilmoq) ma’nolarida ishlatiladi, ba’zan “kreativ qobiliyati” atamasiga e’tirozlar bildiriladi. Buni “kreativ” ning yuqoridagi ruscha ta’rifida iqtidorlilik bilan bog’langanligidan kelib chiqib izohlash mumkin.
“Iqtidor” arabcha so’z bo’lib,kuch, qudrat, qodirlik ma’nolarini bildiradi, bu esa “kreativ” – (yaratmoq, ijod qilmoq) ga mos keladi. Ana shu “iqtidor” atamasini o’quvchi yoki talabalar faoliyatiga nisbatan qo’llaydigan bo’lsak, “iqtidorli talaba yoki o’quvchi ” deyiladi. SHuningdek bu atamani bevosita ularning qobiliyatini rivojlantirish muammosiga nisbatan ishlatadigan bo’lsak, “o’quvchining iqtidorli qobiliyatini rivojlantirish” emas, balki “o’quvchining iqtidorlilik qobiliyatini rivojlantirish” deyilishi mantiqiydir.
Bundan ko’rinadiki, bu atama umum lug’aviy ma’noda “iqtidor” shaxsga nisbatan “iqtidorli” va shaxsning qobiliyatiga nisbatan esa “iqtidorlilik” deyiladi. Aytilganlarni bevosita “kreativ”, “kreativli”, “kreativlik” atamalariga ham taalluqli deyish mumkin va buni o’quvchilarning qobiliyatiga nisbatan qo’llaydigan bo’lsak, u holda “o’quvchilar kreativ (yaratmoq, ijod qilmoq) qobiliyatini rivojlantirish” emas, balki “o’quvchilarning kreativlik (yaratuvchan ijodkorlik) qobiliyatini rivojlantirish” deyish mantiqiy jihatdan to’g’ridir.. Kreativlikning o’rniga o’zbek tilida (yuqorida qavsda ko’rsatilganidek) “ijodiy yaratuvchanlik” yoki “yaratuvchan ijodkorlik” deyish ham mumkin, chunki oddiy ijodkor bilan yaratuvchan ijodkor bir-biridan farq qilishi tabiiy holdir.
“Kreativ” atamasining yuqorida keltirilgan lug’aviy ma’nosi tahlilidan kelib chiqib kreativlikning o’zbek tilidagi ta’rifini quyidagicha ifodalash mumkin: “Kreativlik- iqtidorlilik tarkibiga kiruvchi va unga bog’liq bo’lmagan omil sifatida individ aql-zakovatining an’anaviyyoki umum qabul qilingan “ijodiy-fikrlash sxemalaridan farq qiluvchi prinsipial yangi g’oyalarni yaratishga tayyorligini tavsiflovchi (xarakterlovchi) yaratuvchan ijodkorlik qobiliyati.
YUqoridagi ijodkor shaxsning kreativlik qobiliyatiga berilgan ta’riflardan ko’rinadiki,u asosan insonning an’anaviy yoki umum qabul qilingan ijodiy-fikrlash jarayoni sxemalaridan farq qiluvchi prinsipal yangi yaratuvchanlik g’oyalarga tayyorligi deb izohlanadi. Ta’rifdagi “ijodiy-fikrlash jarayoni”ning kreativlikdagi o’rniga e’tiborni qaratamiz.
Ijodkorlik - bu insonning ijodiy qarorlar qabul qilish, tushunish, qabul qilish va tubdan yangi g’oyalarni yaratish qobiliyati.
Kundalik hayotda ijodkorlik deganda - maqsadga erishish qobiliyati, atrof-muhit, ob’ektlar va holatlardan g’ayrioddiy tarzda foydalanib, qiyin vaziyatlardan chiqish qobiliyati tushuniladi.
Ijodkorlikni baholash uchun fikrlashga oid turli testlar, shaxsiy so’rovnomalar va ish faoliyatini tahlil qilish usullaridan foydalaniladi. To’liq bo’lmagan yoki yangi elementlarni birlashtirish uchun ochiq vaziyatlardan ijodiy fikrlashni rivojlantirish uchun foydalanish mumkin, bunda o’quvchilarga bir nechta savollar berishlari tavsiya etiladi.
SHaxsning bilimi va ishlab chiqarish qobiliyatini ekspert va eksperimental baholash shuni ko’rsatadiki, insonning ijodiy qobiliyatlari unchalik katta emas. Biror tashkilotni doimiy takomillashtirish uchun uning barcha xodimlarinibu ishga jalb qilish (Kayzen metodi) va uning ijodkorligini keskin oshirish mumkin.
Ijodiy fikrlashni o’lchash uchun xilma-xil psixologik vositalar mavjud; jahon psixologiya amaliyotida eng mashhur Pol Torrance Testi bunga yorqin misol bo’la oladi. Ushbu test quyidagilarni baholashga imkon beradi:og’zaki ijod; xayoliy ijodkorlik; individual ijodkorlik.
Ijodiy fikrlash tamoyillari:
1.Ravonlik - bu miqdoriy ko’rsatkich bo’lib, testlarda ko’pincha bu bajarilgan vazifalarni hal qilishning turli xil sonini bildiradi. "Kichik ijodiy vazifalar" dan iborat testlar - mulohazalar va turli xil jumboqlar orqali baholanadi; ularni hal qilish jarayonining o’xshashligi bilan ular "ko’rib chiqish uchun muammolar" umumiy nomi ostida birlashtirilgan.
2.Moslashuvchanlik - bu ko’rsatkich g’oyalar va strategiyalarning xilma-xilligini, yangilarini yaratish qobiliyatini, g’oyalarni o’zgartirish va strategiyalar bilan birlashtirish, bir jihatdan boshqasiga o’tish qobiliyatini baholaydi.
3.O’ziga xoslik - bu ko’rsatkich aniq, umumiy qabul qilingan, odatiy yoki qat’iy o’rnatilganidan farq qiluvchi g’oyalarni ilgari surish qobiliyatini tavsiflaydi. Muammoning mohiyatini ko’rish qobiliyati. stereotiplarga qarshi turish qobiliyati.
Axborot tekshirilishi kerak, aks holda uni so’roq qilish va o’chirish mumkin. Siz ushbu maqolani nufuzli manbalarga havolalar qo’shish orqali tahrirlashingiz mumkin. Ushbu belgi 2011 yil 30 yanvarda o’rnatildi.
4.Ijod mezonlari:

• 
  ravonlik - vaqt birligida paydo bo’ladigan g’oyalar soni;
  
• 
  o’ziga xoslik - odatdagidan farq qiladigan g’ayrioddiy g’oyalarni ishlab chiqarish qobiliyati.
  

5.Moslashuvchanlik. Ranko ta’kidlaganidek, ushbu parametrning ahamiyati ikki holatga bog’liq: birinchidan, bu parametr muammoni hal qilish jarayonida moslashuvchan shaxslarni muammolarni hal qilishda qat’iylik ko’rsatadiganlardan ajratib olishga imkon beradi, ikkinchidan, bu muammolarni hal qiladigan asl shaxslarni soxta o’ziga xoslikni namoyish etganlardan ajrata olish.
6.Sezgirlik - g’ayrioddiy tafsilotlarga, qarama-qarshiliklarga va noaniqliklarga sezgirlik, bir g’oyadan boshqasiga tezda o’tishga tayyorlik.
Metaforizm - ba’zi bir bilim sohalari vakolatlarini, boshqalarning tili va uslubida tavsifi, bilimlar va g’oyalarni bir sohadan boshqalarga o’tkazish, ba’zi bilim sohalarida fikrlash, odatda, yangi yaratilgan g’oyalarning paydo bo’lishiga atrofdagi insonlar turtki bo’ladi. Umuman,g’ayritabiiy sharoitda ishlashga tayyorlik, ramziy, assosiativ fikrlashga moyillik, kompleksni sodda holda ko’rish qobiliyati, kompleksni soddalashtirish.
O’quvchilarning ijodiy fikrlashi uchun muhim omillar:
qoniqish - vazifa hal qilinganligini anglash hissi, ijodkorlikning namoyon bo’lishi natijasi. Salbiy natija bilan hissiyotlarning ma’nosi va yanada rivojlanishi yo’qoladi. Torrance fikricha,ravonlik - bu ko’plab g’oyalarni yaratish qobiliyati;
moslashuvchanlik - muammolarni hal qilishda turli xil strategiyalarni qo’llash qobiliyati;
originallik - g’ayrioddiy, nostandart g’oyalarni ishlab chiqarish qobiliyati;
murakkablik - bu paydo bo’lgan g’oyalarni batafsil ishlab chiqish qobiliyatidir.
Muhofazalangan chegaralardan chiqib, ma’lum bo’lgan chegaralar - stereotiplarga rioya qilmaslik va uzoq vaqt davomida muammolarni hal qilish turli xil ma’lumotlar uchun qo’llaniladi.
Haqiqatan, muhimbo’lgan narsaning mohiyatini tushunishga asoslangan holda umumlashtirilgan, mavhum nom yaratish qobiliyati. Nomlash jarayoni tasvirlarni, obrazli maьlumotlarni og’zaki shaklga o’tkazish qobiliyatini aks ettiradi. Bundan tashqari, juda ko’p miqdordagi g’oyalarni osongina yaratish qobiliyati kabi mezon mavjud.
Ijodkorlikning paydo bo’lishiga oid nechta farazlar mavjud?Masalan, ijodiy qobiliyatlar insoniyat tarixida asta-sekin, uzoq vaqt davomida paydo bo’lgan va insoniyatdagi madaniy va demografik o’zgarishlarning natijasi, xususan, eng aqlli va eng qobiliyatlari qo’shilib, aholi sonining ko’payishi deb ishoniladi. Populyasiyalardagi iqtidorli shaxslarning iqtidorlik xususiyatlari nasldan o’tishi bilan izohlanadi.
Stenford universiteti antropologi Richard Kline tomonidan 2002 yilda ilgari surilgan ikkinchi gipoteza, ijodkorlikning paydo bo’lishi spazmotik hodisa bilan bog’liq. Uning fikricha, taxminan 50 ming yil oldin to’satdan genetik mutasiya natijasida ijodkorlik paydo bo’lgan
Ijodkorlikda yaratuvchanlik masalalarini muvaffaqiyatli echishdagi bu kalit muammoni ko’rib ijodiy-fikrlash usullarini o’zlashtirish va xotirada moddiy dunyoning favqulodda hodisalari, qonuniyatlari va xususiyatlari haqidagi axborotlar bo’lishini talab qiladi. Bu holatni o’ziga xos “kreativlik formulasi” asosi deb tasavvur qilish mumkin.
Ammo unutmaslik kerakki, kreativlikda har qanday masalani hal qilishda ijodiy-fikrlash faoliyati motivi muhim hisoblanadi.
Psixologiyada motiv deganda, o’quvchilarning hatti-harkatlari tushuniladi. Motivlarning shakllanishiga talablar va instinktlar, mayllar hamda emosiyalar, yo’l tutishlar, g’oyalar va qiziqishlar ta’sir etadi.
Insonlarning har qanday faoliyatida bo’lgani singari o’quvchilarning milliy hunarmandchilik faoliyati ham maxsus o’ziga xos xatti-harakatlarga undaydigan sabablarga asoslanadi va u ma’lum maqsad sari ijodiy-fikrlashning shakllanishida muhim rolьo’ynaydi.
Ta’kidlangan kreativlik masalalarini muvaffaqiyatli echishning kaliti hisoblangan ijodiy fikrlash haqidagi ba’zi mulohazalar kreativlik tarkibini oydinlashtiradi. Quyida ana shu muammo va uning echimlariga e’tiborni qaratamiz.
Hozirgi zamon psixologiya fanida ijodiy-fikrlash shaxsning muhim ijodkorlik faoliyati shakli sifatida e’tirof etiladi va uchta o’ziga xos tavsifga ega:
birinchi tavsif – har xil muammo va masalalarni echishga yo’naltirilgan faoliyat;
ikkinchi tavsif – inson ichki tuyg’usi bilan bog’liq amalga oshiriladigan faoliyat;
uchinchi tavsif – insonni o’rab turgan muhit haqidagi tasavvur va tushunchalar asosida vujudga keladigan faoliyat bo’lib uning asosini fikrlash jarayoni tashkil qiladi.

Ijodiy – tafakkur jarayoni muammoli vaziyatlarda sodir bo’ladi. Bu muammoli vaziyat qanday bo’lishidan qat’i nazar, unda asosiy o’rinda sub’ektning ehtiyoji va imkoniyati o’rtasidagi qarama-qarshilik turadi. Natijada ijodkor shaxs muammo echimini topish uchun ishchi farazni shakllantiradi. Boshqacha aytganda bu erdagi ijodkorlik masalasi muammoli vaziyatda o’ziga xos fikrlash obrazi hisoblanadi.

Fikrlash tushunchasiga oid keyingi qarashlarga ko’ra, psixologlar divergent va konvergentlarga ajratib talqin qiladilar.
“Divergent fikrlash” tushunchasini D.Gilfordo’zining “Guil-ford” asarida yoritib bergan. U fikrlashning klassik tushunchalari hisoblangan induktiv (induksiya inductio – kuzatish va tajribada “yo’lga solish” ) va deduktiv (deduksiya deductio – surishtirib bilish, xulosani aniqlab olish) fikrlashlari o’rniga divergent va konvergent fikrlashlarni tavsiya etadi.
Divergent fikrlash nazariyasi (lot. divergere – har xil yo’nalish va qarash variantlari)– muammo echimini topishda shaxsning har xil variantlardan foydalanishlarni nazarda tutadi.
Konvergent fikrlash (lot. convergere – bir xil yo’nalish va qarash) – induktiv va deduktiv fikrlarga mos holda muammo echimini aniqlashning mazmuni hamda ketma-ketligi bo’yicha berilgan ko’ratma (instruksiya) asosida taxminiy o’zlashtirilgan algoritmlardan foydalanish strategyasini nazarda tutadi.
Har qanday ilmiy izlanishda qo’yilgan masalaning echimini topishning ikkita yo’li mavjud bo’lib, ular ijodiy-fikrlash (tasavvur) harakatining xuddi jo’natish punktidan chiqayotgan transport singari - alohidalikdan maxsuslikka va undan umumiylik tomon borish va aksincha, umumiylikdan chiqib, maxsuslikka va undan alohidalik tomon kelish yo’llari.