Mundarija: kirish I bob ingliz va o‘zbek xalq ertaklarining janr xususiyatlari

1.2. Ingliz ertaklarining o‘ziga xos xususiyatlari
Ertaklarning kelib chiqishini aniqlash qiyin, chunki ular og‘zaki ijod orqali avloddan-avlodga o‘tib kelgan yoki drama tarzida amalga oshirilgan. Hikoyachilar o‘z maqsadlari uchun ertak shaklini doimiy ravishda o‘zgartirganlar. Ular kattalar va bolalarga aytilga i va har doim ham baxtli yakun topmagan.
Biz ertakni san'at asari sifatida qabul qilishimiz kerak, lekin ko‘plab so‘zlovchilar tomonidan yaratilgan va bir vaqtlar berilgan asos motivi, arxetipik qiymati, qanchalik ko‘p va ko‘pincha ortiqcha bezaklar bilan qoplangan bo‘lsa, bir nechtasi buzilmagan.
Boshqa adabiy asarlarda uchraydigan dalillar, ertaklarning ming yillar davomida mavjud bo‘lganligini isbotlaydi. Ular butun dunyoda va har bir madaniyatda uchraydi va cheksiz o‘zgarishlarda bir xil asosiy motivlar bilan shug‘ullanadi. ertaklarni eng dastlabki adabiyotlar desak adashmagan bo‘lamiz. Ular o‘zlarining joylashuvi, naqshlari va ularga aytilgan uslubning rangini olishga moyildirlar.
Ertakning kelib chiqishi qanchalik ibtidoiy bo‘lsa, uning aytilish shakli shunchalik uyg‘un emas, chunki rivojlanmagan ong ongsiz ravishda aylanayotgan tasvirlarni yetarli darajada to‘play olmaydi, beg‘ubor ertak esa xalq madaniyatining badiiy mahsuli sifatida qaralishi mumkin.
Ma'lum bo‘lgan eng qadimgi ingliz yozma ertak - "Ikki aka-uka" bo‘lib, u qadimgi Misrda miloddan avvalgi 1300-yillarda paydo bo‘lgan. U shahzoda Seti Mineftaning Misr papiro‘zida topilgan va ikki aka-uka Anup yoki Anubis bilan bog‘liq. Ertaklarning kelib chiqishi haqida ikkita asosiy nazariya mavjud bo‘lib, ularni butun dunyoda, turli madaniyatlarda, o‘xshash syujetlarda uchratish mumkin. Birinchisi, ertaklarning bir nuqtadan kelib chiqib, asrlar davomida dunyoga tarqalishi. Ikkinchisiga ko‘ra, ular umumiy insoniy tajribadan kelib chiqqan, ya'ni butun dunyodagi barcha odamlar bir xil fikrlarga ega edilar - va shuning uchun kelib chiqish joylari turlicha.
Aslida eski ingliz ertaklarini chet el bosqinchilarining avlodlari bo‘lgan, boshqa ma'lumotga ega bo‘lgan va Yevropadan adabiyot olib kelgan inglizlar emas, balki ingliz bosqinchilari kelishidan oldin Angliyada yashagan irq yaratadi. Ularning o‘z sivilizatsiyasi bor edi, ular hozirda asosan Uelsda kuzatilishi mumkin. Shuning uchun bu irqning ertaklari uelslik bo‘ladi va mening tahlilim uchun ingliz ertaklariga tegishli bo‘ladi. Ammo ertaklar faqat og‘zaki tarzda o‘tkazilganligi sababli, ularning ko‘pchiligi Angliyaning yangi aholisi tomonidan ta'sirlangan. Shunga qaramay, biz ko‘plab ingliz ertaklarining sarlavhasida Uels kelib chiqishini kuzatishimiz mumkin. Faqat qo‘shimchalardagi sarlavhalar to‘plamiga qarash kifoya.
Ertaklar kollektiv ongsiz ruhiy jarayonlarning ovozidir. Ular afsonalar kabi madaniy materiallarni o‘z ichiga olmaydi, chunki psixikaning asosiy tuzilmalari juda aniq. Muhim psixologik ma’no ramziy obraz va hodisalarda ifodalanadi. Ertakning o‘zi uning eng yaxshi izohidir. Uning ma'nosi ertak ipi bilan bir-biriga bog‘langan motivlar yig‘indisida yopilgan. Odamlar boshdan kechirganlarini tushuntirishning yo‘lini topa olmadilar va ma'lum materiallardan foydalangan holda tajribalarini tasvirlashga harakat qilishdi. Shunday qilib aytishimiz mumkinki, har bir ertak nisbiy yopiq tizim bo‘lib, bitta muhim psixologik ma’noga ega bo‘lib, u ifodalangan va ramziy obraz va hodisalar majmuasidan kelib chiqadi. Ba'zi tadqiqotchilarning fikricha, barcha ertaklar bir xil tuganmas murakkab aqliy haqiqatni tasvirlashga harakat qilishadi. Har bir inson va har bir xalq bu psixologik haqiqatni o‘ziga xos tarzda boshdan kechirgan. Turli xil ertaklar bu tajribaning turli bosqichlarining suratlaridir¹⁷.
Vikipediya ertakni odatda folklor qahramonlari (masalan: parilar, goblinlar, elflar, trollar, jodugarlar, devlar va gapiruvchi hayvonlar) va sehr-jodularni aks ettiruvchi, ko‘pincha voqealar ketma-ketligini o‘z ichiga olgan uydirma hikoya sifatida tasvirlaydi. Zamonaviy tilda bu atama "ertakning oxiri" yoki "ertak romantikasi" kabi g‘ayrioddiy baxt bilan muborak bo‘lgan narsalarni tasvirlash uchun ham qo‘llaniladi, ammo ertaklarning baxtli tugamaydigan namunalari va janrlari mavjud. Og‘zaki tilda "ertak" har qanday uzoq hikoyani ham anglatishi mumkin. ... Ular haqiqiy vaqtda emas, balki "bir vaqtlar" sodir bo‘ladi
Britaniyaliklar quyidagi ta'rifni beradi: "ajoyib elementlar va hodisalarni o‘z ichiga olgan mo‘jizaviy ertak, garchi pаrilar haqida bo‘lmasa ham, ertak abadiy haqiqatni timsollarda tasvirlaydigan va aks ettiruvchi allegoriya, o‘xshashlik, hikoyadir. Bu tasodifiy xayoliy hikoya emas. Yoshlar o‘yin-kulgisi uchun mo‘ljallangan. Bu ehtimolliklarga to‘la hikoya yoki pаri, elf, mitti va devlar kabi mavjudotlar harakat qiladigan hikoya emas. Fantastik hikoyalar ko‘pincha noto‘g‘ri ertak deb ataladi. Haqiqiy ertakda ehtimolsizliklar va tabiiy mavjudotlar paydo bo‘lishi mumkin, lekin faqat ular timsol sifatida sof va aniq bo‘lganda.
Ingliz xalq ertaklari kichik janr bo‘lib, mohiyatan so‘zlashuv tilida bo‘lib, kamdan-kam romantikani o‘z ichiga oladi. Ammo bu Angliyaga xos emas. Boshqa mamlakatlarning xalq ertaklari ham bunday so‘zlashuv va noromantik xususiyatga ega. Ammo adabiy moslashtirilgan versiyalar bizga o‘sha xalq ertaklari haqida yana bir romantik fikrni berdi. Haqiqiy xalq ertaklari butunlay boshqacha edi. Angliya uchun o‘ziga xos narsa shundaki, xalq ertaklari ishqiy munosabatlardan ko‘ra ko‘proq hazilni o‘z ichiga oladi. Konstruktiv syujetlar esa kamdan-kam uchraydi.
Ingliz tilidagi an'anaviy oyat ikkita omilga ega: qat'iy urg‘ular soni va bo‘g‘inlar soni ko‘proq yoki kamroq uchrashiga qarab.
Jozef Jeykobs 1890-yilda o‘zining "Ingliz ertaklari" muqaddimasida kante-fableni "umumiy shakl" deb o‘ylash uchun ma'lum belgilar mavjudligini ta'kidladi. Bu balladalardagi kabi hikoya va she'r aralashmasidir.Ba'zi hollarda ingliz xalq ertaklari hali ham balladalarning o‘sha metrik shaklida mavjud. Angliyada, Lovland Skotch yoki Shimoliy Angliyada ertaklarni aytishning o‘sha tipik ballada shaklidan boshqa usullarini nazarda tutuvchi iz deyarli yo‘q¹⁸. Angliya xalq adabiyoti va Shimoliy ingliz yoki Shotlandiya xalq adabiyoti o‘rtasidagi farq juda noaniq. Janubiy Angliya hikoyalaridan aniq farq qiladigan pasttekislik shotlandlarining hikoyalari yo‘q. Hikoyalar bir xil xarakterga ega va aksariyat hollarda bir xil syujetga ega.
Irlandiya uchun esa bu xos emas. Hozirda ingliz tilida aytilgan ertaklar dastlab irland tilida bo‘lgan va keltlar madaniyatiga tegishli ekanligi haqida dalillar mavjud.
Biz ertaklarning quyidagi xususiyatlarini topdik:
- qirollar va malikalar,
- malikalar va jasur knyazlar,
- g‘oz qizlar, kenja o‘g‘illar va ovchilar,
- devlarlar, ajdarlar, trollar,
- gapiradigan otlar, tulkilar yoki qarg‘alar,
- yovuz o‘gay onalar, pari xudojo‘y onalar, ...
Stit Tompson va Karterning o‘zlari ta'kidlaganidek, gapiradigan hayvonlar va sehrning mavjudligi ertak uchun parilarning o‘ziga qaraganda ko‘proq uchraydi. Ertaklar qishki o‘yin-kulgi sifatida asosan kattalar uchun mo‘ljallangan edi, lekin bolalar ham bu ertaklarni tinglashdi. Bolalar tasvirdagi hikmatni ongsiz ravishda his qiladilar, kattalar ichki faoliyat orqali tasvirning hikmatini qabul qila oladilar. Aka-uka Grimmlarning xalqaro to‘plamidan boshlab, biz bolalarni ertaklar bilan bog‘lay boshladik. 
Ingliz xalq ertaklari boshqa xalqlarning ertaklaridan farq qiladi. Filolog va madaniyatshunoslar milliy mentalitetning xususiyatlari ertaklarda mukammal namoyon bo‘ladi, deb hisoblaydilar. Keling, ingliz xalq ertaklarining o‘ziga xos xususiyatlari va ular ingliz xarakteri bilan qanday bog‘liqligini bilib olaylik.
Angliya ertaklarida qahramonlar g‘ayrioddiy motivlarga ega. Qahramonlar cho‘qqilarni zabt etishni, kimnidir mag‘lub etishni, boylikka ega bo‘lishni, o‘zbek ertaklariga xos bo‘lgan qandaydir mahoratga ega bo‘lishni xohlaydigan syujetlar kam uchraydi. Aksincha, ingliz ertak qahramonlari ko‘pincha tashqi sharoitlarda harakat qilishadi – masalan, burch hissi yoki muvaffaqiyatsizlikka yo‘l qo‘ymaslik. Bir tomondan, bu syujetlarni oddiy ko‘rinishga olib keladi. Boshqa tomondan, ular oddiyroq va insoniydir, ular ochko‘zlik yoki shuhratparastlikni ta'kidlamaydilar.
Ingliz ertaklarida odatiy ingliz hazillari yaxshi namoyon bo‘ladi – nozik, istehzoli, biroz g‘alati, hatto ba'zan eksantrik. Syujetda juda ko‘p kulgili burilishlar bo‘lishi mumkin. Masalan, “Uch zukko bosh” ertakida qahramonlar birin-ketin bema’ni va ahmoqona ishlar qiladilar, “Dik Uittington va uning mushugi”da esa mavrlar oddiy mushukni ulkan boylikka almashtirishgan.
Inglizlar faktlarni yaxshi ko‘radigan sinchkov odamlar hisoblanadi. Bu ingliz xalq ertaklarida o‘z aksini topgan. Ularning syujetlari faktlar va tafsilotlarga to‘la, ba'zan quruq va haddan tashqari batafsil. Ba'zan butun ertak faktlarga va vaziyatning tavsifiga asoslanadi va hech qanday tanqid yo‘q. Kutilmagan syujet burilishlari va hissiy joylar kamdan-kam uchraydi. Hatto ertaklar ham oddiy odamlarning hayotidan oddiy hikoyalar kabi o‘qiladi, chunki hamma narsa juda batafsil tasvirlangan, go‘yo haqiqatda sodir bo‘layotgandek.
Ingliz ertaklarining oxiri har doim ham yaxshi bo‘lavermaydi. Va ba'zi hikoyalar qayg‘uli va hatto shafqatsiz tugaydi. Masalan, “Sehrli malham” xalq ertakida (Peri malham) oxirida bosh qahramonni jin urdi, shunda uning bir ko‘zi ko‘rmay qoldi. O‘zbek ertaklariga qaraganda ertaklarning oxirlarida ibratli daqiqalar kamroq.
Ingliz xalq ertaklari ham boshka xalqlar ertaklari kabi o‘ziga xos janr xususiyatlariga egaligi bilan ajralib turadi. Ingliz xalq ertaklari alohida janr sifatida o‘zining uydirmalari, qatʼiy va barqaror syujeti, kompozitsiyasi, obrazlar tizimi, anʼanaviy motivlar, badiiy usuli va fantastikasi bilan namoyon bo‘ladi.
1.3. O‘zbek ertak janri va taraqqiyot asoslari
O‘zbek folklorshunosligidagi “ertak” atamasining kelib chiqishi xususida ko‘p ilmiy taxminlar mavjud. U birinchi marta XI arda yaratilgan Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk” asarida uning “etuk” tarzida qo‘llanganligi, ushbu janrning bizning o‘lkada ham juda qadimdan mavjud ekanligini isbotlaydi. “Etuk” so‘zi biror voqeani og‘zaki tarzda hikoya qilish maʼnosini bildiradi. “Ertaki” so‘zi “erta”, “ertang” so‘zlaridan kelib chiqib, “ertagi, qadimgi, avvalgi” maʼnolarini beradi¹⁹.
“Ertak” atamasi O‘zbekistonning barcha viloyatlari aholisi uchun birday tanish bo‘lsa-da, Samarqand, Farg‘ona, Surxondaryo o‘zbeklari orasida “matal”, Buxoro atrofidagi tuman-qishloqlarda, shuningdek boshqa yerlardagi ikki til (o‘zbek va tojik tillari) da so‘zlashuvchi aholi o‘rtasida “ushuk” deb ataladi, toshkentliklar “cho‘pchak”, xorazmliklar “varsaqi” deyishsa, baʼzi hududlarda “o‘tirik”, “tutal” kabi atamalar ham uchraydi. “Cho‘pchak” so‘zining kelib chiqishi xususida B.Karimiy, “cho‘rchak” yoki “cho‘pchimak”, “cho‘rchimak” yaʼni, “mayda-chuyda cho‘plarni” terish maʼnosini mayda novellachalar(ertaklar)ga muqoyasa etilgan shakli haqidagi fikrni bildirgan²⁰.
Ertaklar janr sifatida uzoq muddatli shakllanish jarayonini kechgan. Ular ibtidoiy odamlarning turmushdagi biror voqeani oddiygina hikoya qilishlari asosida yuzaga kelgan. Davrlar o‘tishi bilan hikoya qilish ham takomillashib borgan, so‘zga sig‘inish, ilohiy kuchlarga sig‘inish, animistik, totemistik, fetishistik e`tiqodlar, gallyutsinatsiya va tush ta`sirida fantastik (taxayyuliy) vositalarga to‘lisha borsa, hayvonlarni ovlash, xonikalashtirish, ular inonchlariga ishonish, hayvon mahsulotlaridangina emas, balki kuchidan ham foydalanish jarayonlarida hayvonlar haqidagi ertaklar paydo bo‘la boshladi, Asta-sekin shu xildagi ertaklarda turmush tajribasini omuxtalashtira borish u yoxud bu xildagi qusur va kamchiliklardan kulish ertakdagi obrazlarga majoziylik (allegorik) xususiyatni baxsh etdi. Natijada hayvonlarga oid ertaklar tarkibida majoziy namunalar yuzaga kela boshladi..
Ertaklarning paydo bo‘lishi. Ertak xalq og‘zaki badiiy ijodining eng qadimiy, ommaviy, hajman yirik, kattayu kichiklar uchun baravar qiziqarli bo‘lgan janridir. Ular juda uzoq o‘tmishda ibtidoiy ajdodlarimizning mifologik dunyoqarashi, qadimiy urfodatlari, marosimlari asosida paydo bo‘lgan. Ertaklarda, odatda, xalqning maishiy turmushi va eng olijanob insoniy fazilatlari haqidagi orzu-o‘ylari xayoliy va hayotiy uydirmalar vositasida bayon etiladi.