Mundarija: kirish I bob ingliz va o‘zbek xalq ertaklarining janr xususiyatlari

Ertaklarni ijro etish tartibi. Ertaklar professional ijrochilikka asoslangan. O‘tmishda ertaklar yilning ma`lum davrida belgilangan paytda ijrochilik salohiyatiga ega bo‘lgan yoshi ulug‘, dono, hurmatli va e`tiborli kishilar tomonidan aytilgan. Odatda bunday professional ijrochilar ertakchi deb yuritiladi.
Ertaklar ijrosi uch xil usulda tashkil etilishi mumkin:
-teatrlashtirilgan shaklda;
-deklamatsion shaklda;
-ohangga solingan shaklda.
O‘zbek ertaklarining uch ichki turini farqlab o‘rganmoq ma`qul.
-Sehrli -fantastik ertaklar
-Hayvonlar haqidagi ertaklar.
-Maishiy-hayotiy ertaklar.
Ertaklarning janriy tabiati. Ertaklar xalq og‘zaki badiiy ijodiyotining epik turiga mansub bo‘lib, o‘ziga xos g‘oyaviy – mavzuviy yo‘nalishga, axloqiy – ta`limiy va ijtimoiy – estetik vazifalarga ega. Ertaklar ham og‘zaki tarzda jamoa ijodi mahsuli sifatida anonim ko‘rinishda yaratiladi. Garchi uning to‘qilish ibtidosi individual ijodkorga borib taqalsa-da, og‘izdan – og‘izga, urug‘dan-urug‘ga, avloddan-avlodga o‘tish jarayonida dastlabki ijrochisiga xos belgilarini, obrazlarini, motivlari va badiiy vositalarini deyarli saqlab qoladi. Shu bilan birga versiya va variantlilik hosil qilishi mumkin.
Ertaklar, asosan, professional ijrochilikka asoslanadi, Kishilarda cheksiz badiiy zavq uyg‘ota olish imkoniyatiga egaligi boisidan ko‘p hollarda ta’limiy-tarbiyaviy maqsadlarda aytiladi.
Ularning syujeti qiziqarliligi, uydirmalarga boyligi, sarguzashtga to‘laligi bilan diqqatni tez jalb qiladi. Va albatta, o‘z nihoyasida ezgulikning yovuzlik, oydinlikning qorong‘ulik, haqiqatning nohaqlik, hayotning o‘lim, aqllilikning nodonlik, adolatning jaholat va to‘g‘rilikning egrilik ustidan g‘alaba qozonishini tarannum etadi.
Ertaklar o‘z janriy tabiatiga xos badiiy- kompozitsion qurilishga ega. Ular bir xil badiiy shakliy qoliplar doirasida yaratiladi va ijro etiladi. Kirish, boshlama, tugun, epik sarguzasht va tugallama ertak kompozitsion qurilmasining asosini tashkil etadi.
Inson qadim zamonlardan buyon tabiat kuchlarining mohiyatini anglash, ularni о'ziga bo‘ysundirish, dunyoda ro‘у berayotgan voqea-hodisalarni tushunish, adolat, baxt-saodatni orzu qilgan. Barcha xalqlarning orzu- niyatlari aslida bir-biriga hamohang bo‘lsa-da, ularni har bir xalq о'zicha ifodalagan. Xalqlarning ana shu orzu-niyatlari ifodasi о'laroq xalq og‘zaki ijodida ertak janri maydonga kelgan. Xalq ertaklari barcha xalqlar og‘zaki ijodiga xos qadimiy janrdir. Har bir xalq ertaklarida mazkur xalqning dunyoqarashi, milliy "Ahmadjon bilan Luqmonjon" ertagiga ishlangan rasm xarakteri, sinfiy munosabatlari, turmushi ma'lum darajada о'z ifodasini topadi. Ertaklar hayot haqiqatini xayoliy vа hayotiy uydirmalar asosida tasvirlaganligi, tilsim va sehr vositalariga asoslanishi, voqea-hodisalarning ajoyib-g‘aroyib holatlarda kechishi, qahramonlarining g‘ayritabiiy jasorati bilan folklorning boshqa janrlaridan farq qiladi. Asrlar osha davr tahririga uchrab, sayqallashib, go‘zal shakllari, sodda va teran mazmuni bilan bizgacha yetib kelgan ertaklarning badiiy kuchi — ularning xalq orzu- umidlari va turmush haqiqatlari bilan uyg‘unligida, kishilarning ruhiyatini о'zida aks ettirishida, kattalarga ham, kichiklarga ham birday yoqimli, qiziqarli bo‘lishidadir.
Ertaklarni tasniflash bo‘yicha folklorshunoslar turlicha fikr bildirganlar, o‘zbek ertakshunoslari orasida ham bu holat ko‘zga tashlanadi. O‘zbek ertakshunosi M.Afzalov ertaklarni fantastik va realistik turlar asosida uch ichki xilga bo‘ladi: a) hayvonlar haqidagi ertaklar; b) sehrli-fantastik ertaklar; v) hayotiy-satirik ertaklar²¹. Yana bir atoqli o‘zbek folklorshunosi K. Imomov ertaklarni obrazlar
talqini, g‘oyaviy mazmuni va konflikti, syujet va kompozitsiyasi, uydirmalarning o‘rni va vazifasi, tili va uslubiga ko‘ra, shartli ravishda hayvonlar haqidagi ertaklar, sehrli ertaklar, maishiy ertaklar, hajviy ertaklarga bo‘ladi²².
O‘zbek xalq ertaklari, odatda, saj' (nasrdagi qofiya) usulida yaratiladi vа «Воr ekan- da, уо'q ekan, och ekanda, to‘q ekan...» singari an'anaviy kirish bilan boshlanadi hamdа «... murod-maqsadlariga yetibdilar», degan an'anaviy tugallanma (xulosa) bilan yakunlanadi. Ertaklarda xalqning badiiy ijodga, boy taxayyuloti (fantaziyasi)ni ifodalashga intilishi aks etadi. Zero, hayotdagi buyuk kashfiyotlar ham, odatda, to‘qimalardan, ijodiy tasavvurdan yaraladi. «Uchar gilam», «Zangori gilam» kabi mashhur xalq ertaklaridagi qahramonlar bundan minglab yillar oldin osmonga ko‘tarilish, parvoz qilishni orzu qilib, ko‘z ilg‘amas masofalarni uchar gilamlarda bosib о'tgan edilar. Masalan, uchar mashina — samolyot ayni ana shu sehrli ertak mahsuli, ertaklardagi uchar gilamning hayotdagi aksidir. Albatta, uchar gilam bilan samolyot о'rtasida yer bilan osmoncha farq bor, lekin bunda insonning ko‘kka parvoz qilish haqidagi asriy orzu- lari ro‘yobga chiqdi.
Shuningdek, ertaklarimizda baxt-saodatli kunlarga erishish, odil podsho, farovon hayot orzusi nihoyatda keng yoritilgan. «Ur, to‘qmoq!» ertagida esa kambag‘al, sodda chol erkin, farovon hayotni qidiradi. Chol oyog‘i singan laylakni davolagani uchun sehrli buyumlar bilan mukofotlanadi. Bu buyumlar cholga yordam qiladi. «Ochil dasturxon» chol bilan kampirni to‘уg‘izsа, «Gazla, gazim» ularni kiyintirish, «Ur, to‘qmoq!» esa zolim podshoni urib, уо'q qiladi va о'rniga kambag‘al chol podsho bo‘ladi. Xalq ertaklari о'zining teran mazmuni (syujeti) vа katta-kichikka birday tushunarliligi, orzularining beqiyosligi vа niyatlarining olijanobligi bilan barcha yozuvchilar diqqatini jalb etgan. Fransuz yozuvchisi Perro, nemis ertakchilari aka-uka Grimmlar, daniyalik Andersen, o‘zbek shoiri Pushkin, о'zbek shoiri Hamid Olimjon vа boshqa ijodkorlar xalq ertaklari asosida adabiy ertaklarning ajoyib namunalarini yaratganlar. Ertaklar barcha davrlarda ham dolzarbligicha qolaveradi. Barcha xalqlarning o‘g‘il vа qizlari ertaklarni о'qib, ulardan hayot sabog‘ini oladi, adolat vа ezgulik tantanasiga ishonch ruhida tarbiyalanadi. Ertaklar barcha kitobxonlarda fikrning mardonavorligi vа xayolotning shijoatkorligini shakllantiradiki, bu ayniqsa, bugungi misli ko‘rilmagan ishlar vа kashfiyotlar davrida g‘oyat ahamiyatlidir.
Haqiqatdan, Tohir-Zuhra, Yoriltosh bizni hamisha o‘ziga jalb qilgan, havasimizni o‘ziga tortgan. Ota-bobolarimiz ham tuyog‘idan gavhar sochgan qiyiqlarni ko‘rish umidida bo‘lganlar. Oxir pirovardida hayoldan o‘tkazilgan mo‘jiza voqealarni hayotiylashtirish maqsadida g‘olib kelib mif, afsona, rivoyatlar zaminida ertaklar yaratila boshlagan. Ertaklar dunyodagi boshqa xalqlar og‘zaki ijodida keng tarqalganidek, o‘zbeklarda ham ommaiy janr sifatida turli viloyatlarimizda yashaydigan yurtdoshlarimiz tamonidan sevib aytib kelingan. Bu janr o‘zbek folklorining epik turiga mansub. Ularda oddiy maishiy hayotda ro‘y bergan ibratli voqea hikoya qilingan. Keyinchalik inson fantaziyasi bu hodisalariga har xil to‘qima lahvalar qo‘shgan va yangi-yangi ertaklar milliy manaviyat hazinasidan o‘rin olgan. Bu orzu-havaslar natijasiz bo‘lmaydi, albatta. Masofalarni bir zumda bosib o‘tish, dunyoning turli burchaklaridagi voqealardan habardor bo‘lish niyatlarni ham bo‘lib, bugungi kunda raketa, samalyot, aftomabillarning; televizor, masofadan boshqaruvchi texnikaning; qolaversa, telefon-telegrafning kashf etilishiga olib keldi.
Mahmud Qoshg‘ariy “Devonu lug‘otit turk” asarida biror maqsadni shohga bildirish, hikoya qilish ma`nosini “etuk” so‘zi anglashini yozadi. Olim bu so‘z aslida biror narsani hikoya qilishdan olingani haqida xabar qiladi. O‘zbeklar qadimgi paytlaridagi voqealarni tafsilotlari bilan aytib berishi “ertak’ deb ataganlar. Atamaning qadimiyligini qozoq, qirg‘iz, turkman xalqlarida ham bu so‘z aynan shu ma`noda qo‘llanishidan bilsa bo‘ladi. Ertak yurtimizda shu qadar ko‘p va xilma-xil mavzularda tarqalganki, ayrim hududlarda uni o‘zlaricha ataganlar. Xususan ayrim joylarda “shuk”, “ushuk”, “matal”, “cho‘pchak”, “cho‘rchak” deb ham yuritilgan. Bizning ertaklar mavzusiga, til vositalardan foydalanish usuliga, voqealar tizimiga ko‘ra shartli ravishda uch yirik turlarga bo‘linadi:
1.Hayvonlar haqidagi ertaklar
2.Sehrli ertaklar
3.Maishiy ertaklar
Bulardan tashqari ertaklarning bir xil turlari bor bo‘lib, ular asosan hajm, mavzu, maqsad jihatidan bolalar folklariga oid ertaklarni tashkil etadi. Afsona, rivoyatlar matnini ijro etishda alohida tayyorgarlik talab qilinmasligini alohida eytib o‘tganmiz. Ertaklarni ijro etishda ham maxsus estidodga ega bo‘lish u qadar shart emas, ammo halqimizda ertak aytish an’anasi alohida ertaklarning ijrolari jozibasi qiziqishningni kuchaytirishi bilan ajralib turishhini tasdiqlaydi. Qo‘qondan Zavonbibi Sarimsoqova, Toshkentdan Sharif Musayev, Xorazmdan Mahfura Sobirova, Andijondan Murodilla Ziyodov, Namangandan Abdullaxo‘ja kabi yuzlab mashhur ertaklarning nomlari ular yashagan hudud atrofida mashhur bo‘lgan. Ertakchilar o‘z ijrolarini alohida vaziyatlarda amalga oshirganlar. Natijada, ertak aytish an`anasi shakllangan. Ular ertak aytishdan oldin oldilariga tuz, isiriq, taroq, supurgi, suv non kabi narsalarni qo‘yib chiqqanlar. Ijro davomida esa ulardan ko‘rgazmali ashyo sifatida foydalanganlar va ertak ta`sir kuchini oshirishga urunganlar. Ertaklarning kasb-korlari ham ertak mazmuniga aloqador bo‘lgan. Masalan: chevar ertakchi aytgan asarlarda chevar; mulla ertakchilar aytgan namunalarda ilmga aloqador qahramonlar ishtrok etgan. Bu bilan ijrochilar o‘z kasblarini ham yo‘l-yo‘lakay targ‘ib qilish maqsadini nazarda tutgan bo‘lishlari mumkin.
 Adabiy ertakchilik shakllanishi va rivojiga ikkita omil katta taʼsir ko‘rsatdi: 1.Har qanday turdagi adabiy ertakchilik shakllanishiga xalq ertaklari g‘oyaviy-kompozitsion jihatdan asosiy manba vazifasini o‘tadi. Shoir-yozuvchilar xalq ertaklarining kompozitsion qurilishi, g‘oyaviy mazmuni, yaʼni syujeti, obrazlar va motivlar tizimi, badiiy ifoda uslubi, tasvir va talqin tamoyillaridan foydalanib, sheʼriy, nasriy va dramatik ertaklar yaratdilar.
2.Jahon xalqlari yozma adabiyotida ertak yaratish bo‘yicha orttirilgan boy tajribalarham o‘zbek shoir va yozuvchilarining bu boradagi ijodiy faoliyatiga katta taʼsir ko‘rsatdi.
Badiiy adabiyotda yozma ertaklar uch xil turda yaratilgan. Ular bir-biridan o‘ziga xos belgilari bilan farqlanib turadi:
1. Sheʼriy ertaklar. Yozma adabiyotda nazm (sheʼr, lirika)da yaratilgan ertaklar poema (doston) janrining takomiliga katta taʼsir ko‘rsatdi. Poemaning bir ko‘rinishini sheʼriy ertaklar tashkil etadi. Ularda voqelik sheʼriy ko‘rinishda, barmoq vaznida, lirik qahramon (ijodkor)ning his-hayajoni, ruhiy kechinmalari orqali ifodalanishi, rang-barang qofiyalanish tizimi, baʼzan hatto radif, turli band qurilishi, ko‘plab sheʼriy sanʼatlardan foydalanish asosida asar g‘oyaviy mazmunining ochib berilishi kuzatiladi.
2. Nasriy ertaklar.Xayoliy (fantastika) yoxud hayotiy uydirma (mubolag‘a)ga asoslangan biror-bir voqelikni hikoya usulida bayon etishga, ijodkor qarashlari doirasida epik tasvirlashga mo‘ljallangan. Unda voqelikni batafsil bayon etish, ijodkor munosabatini chuqurroqyoritish imkoniyati keng.
3. Dramatik ertaklar. Sahnaga mo‘ljallab yaratilishi va sahnada ijro etilishi bilan ajralib turadi. Ularda har bir obraz o‘z xarakteriga xos xislatlarini nutqi, xatti-harakati orqali ochadi. Ertak-dramalarda voqelik dialog ko‘rinishida, dramatik tarzda bayon etiladi.
Ertak janri stilizatsiyasi davriy jihatdan uch bosqichda kechgani ayonlashadi. Bular:

• 
  1.XX asrning 20-30-yillarida ertakchilik.
  
• 
  2.XX asrning 50-80 yillarida ertakchilik.
  
• 
  3.XX asrning 90-yillari oxiri va mustaqillik davrida ertakchilik.
  

Adabiy ertak janrining bu taraqqiyot bosqichlaridan har biri o‘z belgilariga ega. Jumladan: XX asrning 20-30-yillarida, avvalo,millat bolalarini savodli qilish niyatida jon kuydirib, maktablar ochgan va ular uchun darsliklarni ham o‘zi yaratgan ayrim shoirlar xalq ijodiyoti janrlarining uslubi va tili soddaligini, tarbiyaviy mohiyati kuchliligini inobatga olib, ulardan ijodiy foydalanishga, ayrim namunalarini stilizatsiya qilishga alohida eʼtibor qaratganlar.
Ikkinchidan, rus istibdodchilari o‘zlarining I.A.Krilov, A.S.Pushkin, L.N.Tolstoy, K.D.Ushinskiy kabi taniqli ijodkorlarining xalq asarlari ruhida yozilgan masallarini, ertak va hikoyalarini o‘zbek tiliga o‘girishni talab qilib, shu asosda ilg‘or o‘zbek shoiru yozuvchilarini rus tilini o‘rganishga majbur qildi. Uchinchidan, XX asrning 20-30-yillarda o‘zbek ziyolilari ertaklarni yozib olish barobarida, ular asosida ertaklar ham yozdilar.
To‘rtinchidan, 30-yillarning boshlarida «Bolalarga ertak kerakmi?», «Sehrli-fantastik ertaklar ular tarbiyasiga zararli emasmi?» kabi mavzularda boshlangan qizg‘in bahslar xalq ertaklariga munosabatni yanada chuqurlashtirishni talab qildi. Beshinchidan, XX asrning 30-yillarida arab yozuvidan lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosiga o‘tilishi natijasida uni tezroq o‘zlashtirishni ko‘zlab, kattayu kichikni ommaviy kitobxonlikka jalb etish maqsadida ommabop ertak janridan foydalanildi.
XX asrning 50-80 yillarida davr ijodkorlarining ertak sohasidagi izlanishlari ancha samarali bo‘ldi. Bu davrni adabiy ertak yaratishning gullagan davri, deyish mumkin. Davr ertaklarida ko‘proq zamonga mos fan va texnikani, axloq va odobni, “oq oltin” o‘lkasi va uning mehnatkash kishilarini, aʼlo o‘qish va kasb-hunar tanlashni madh etish yetakchilik qildi.
XX asrning 90-yillari oxiri va Mustaqillik davrida folklorning milliy qadriyat sifatida ulug‘lanishi unga bo‘lgan munosabatni yanada yaxshiladi. Natijada folklor syujetlaridan ijodiy foydalanib, adabiy ertaklar yozish anʼanasi yanada kengroq davom ettirildi. Hatto bu janrda bolalar adabiyotining ko‘zga ko‘ringan yirik vakillari ham qalam tebratishga kirishdi. Masalan, X.To‘xtaboyevning “Donishmand bobo ertaklari” to‘plamida adib to‘qigan ertaklar o‘rin olgan.
Xalq ertaklarimizning badiiy ijod namunasi sifatidagi janr xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Ertaklar xalq og‘zaki ijodining epik jinsi (turi)ga mansub.
2. Ertaklar, asosan, nasrda yaratiladi. Faqat ayrim asarlardagina («Yoriltosh”, «Tohir va Zuhra” va b.) qo‘shiqni eslatuvchi sheʼriy parchalar uchraydi.
3. «Bir bor ekan, bir yo‘q ekan” boshlamasi va «murod-maqsadiga yetibdi” yakunlanmasi ertaklarning anʼanaviy belgisi hisoblanadi.
4. Hayoliy-fantastik tasvir ertaklar syujetida qo‘llanadigan ustuvor usuldir.
5. Ertaklarning umumiy mazmunida IMF formulasi doimiy takrorlanadi. Har bir ertak I – initsial – boshlanma; M – medial – asosiy qism; F – final – yakunlanmadan iborat bo‘ladi.
Xalq ertaklari stilizatsiyasi asosida yaratilgan yozma nasriy ertaklar mazmuniga ko‘ra uch tipga bo‘linadi va syujet yo‘nalishi, obraz va motivlar tarkibi, badiiy qurilishi jihatidan bir-biridan farq qilishi kuzatiladi:
1. Sehrli-fantastik xarakterdagi nasriy adabiy ertaklar. Ularda voqelik favqulodda shiddatli sirli tusda, g‘ayrioddiy muhitda, sehr-jodu ishtirokida, g‘ayritabiiy obraz va personajlar xatti-harakati orqali yuz berishi bilan xarakterlanadi. Voqelik yuz berayotgan makon va zamon tilsimli, sirli bo‘ladi. Jonsiz narsalar jonlantiriladi va ular xuddi insonlardek xatti-harakatda tasvirlanadi.
2. Hayvonlar haqidagi nasriy adabiy ertaklar. Ularda hayvonlar timsolida yaxshilikning yovuzlik ustidan g‘alabasini sharaflash motivi yetakchi unsurga aylangan bo‘lib, hayvon personajlar bosh qahramon sifatida talqin etiladi. Agar hayvonlar obrazi misolida insoniy munosabatlarni ochib berishga harakat qilingan bo‘lsa, majoziy ertak hisoblanadi. Ularda hayvon personajlar xatti-harakati orqali insonlar tabiatiga xos kamchiliklar fosh etiladi, kulgi ostiga olinadi. Masalan, R.Tolibning «Yolg‘onchi Hakka” ertagida Ola Hakkaning ichi qoraligi, mishmishchi va g‘iybatchiligi fosh etiladi. Shu orqali hayotda Ola Hakka kabi feʼl-sajiyaga ega kishilar xarakteri ochib tashlanadi.
3. Maishiy nasriy adabiy ertaklar.Ular mazmunan bevosita real hayot bilan bog‘liq bo‘ladi. Ularda real ijtimoiy voqelik hayolik uydirmasiz, hayotiy uydirma asosida tasvirlanadi. Masalan, Y.Shukurovning «Ona mehri”ertagida14 onasi mehri va erkalashlaridan taltaygan tantiq va tekinxo‘r bolaning uydan ketib, bir zolim boy qo‘lida ishlab qiynalishi bayon etilgan. Yozuvchi bu hikoyaga ertak tusini berish uchun unga o‘tmishdagi ochko‘z va berahm boylar obrazini kiritgan.