Mundarija: kirish I bob ingliz va o‘zbek xalq ertaklarining janr xususiyatlari

II BOB. INGLIZ VA O‘ZBEK SEHRLI ERTAKLARINING QIYOSIY TIPOLOGIYASI


2.1. Ingliz va o‘zbek sehrli ertaklari syujetining qiyosiy tahlili
Dunyo xalqlari bir sayyorada yashaydi, tarixning umumiy qonuniyatlari asosida rivojlanadi. Har bir xalqning o‘z yo‘li va o‘z taqdiri, o‘z tili va yashash sharoiti bor. Turli qit'alarda yashovchi xalqlar ertaklarining o‘xshashligi va yaqinligining sabablari nimada, degan savolga javobni tarixiy xalq hayotining o‘xshashligidan izlash kerak. Ba'zi ingliz ertaklari boshqa xalqlarning ertaklariga o‘xshaydi: rus, frantsuz, nemis. Angliya, Rossiya, Fransiya, Germaniya va boshqa mamlakatlarning uzoq o‘tmishdagi tarixiy taqdirlari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ingliz xalq og‘zaki ijodi boshqa mamlakatlarning xalq og‘zaki ijodi ta’sirida bo‘lmas ekan.
Ko‘pgina xalqlarning ertaklari o‘xshash syujetli, o‘xshash belgilarga ega. Bu shuni ko‘rsatadiki, xalqlar qadim zamonlardan beri muloqot qilib, o‘xshash tarzda rivojlangan. Bu holat bizga dunyoning turli xalqlari ertaklarini solishtirish, ulardagi umumiy xususiyat va farqlarni topish imkoniyatini beradi, bu esa ertakni o‘rganishni yanada qiziqarli va mazmunli qiladi. Ba'zi ingliz ertaklari boshqa xalqlarning ertaklariga o‘xshaydi: rus, frantsuz, nemis.
Ingliz ertaklarida eng mashhur ijobiy qahramonlar - mushuk, tovuq (xo‘roz), ayiq, salbiylari esa yovuzlik ramzi bo‘lgan tulki va bo‘rilardir. Bosh qahramonlari hayvonlar bo‘lgan ertaklarda ular o‘quvchini yaxshi, yorqin boshlanish va yomonni farqlashga, zaiflarga hamdard bo‘lishga va yordam berishga, adolatga ishonishga o‘rgatadi. Sinovning baxtli yakunlanishini kuting. Ertakning butun syujeti yaxshilik va yomonlikning doimiy to‘qnashuvi ustiga qurilgan. Bo‘ri va tulki juda makkor va xavfli. Ammo yovuzlikning kuchi ingliz ertakida muhim o‘rin egallagan hazil bilan yumshatiladi. Yovuz belgilar doimo masxara qilinadi va ko‘pincha kulgili, kulgili vaziyatlarga tushib qoladi.
Ertak qahramonlari nutqi va xatti-harakati bilan bu ertaklar mavjud bo‘lgan mamlakat aholisiga o‘xshaydi. Boshqacha bo‘lishi mumkin emas, chunki ertak azaldan xalq hayotining ko‘zgusi, odamlar ongi ko‘zgusi bo‘lib kelgan. Umuman olganda, ingliz ertaklari qahramonlari juda inert. Ertak qahramonlarining harakatlari zamirida yotgan asosiy harakatlantiruvchi kuch mashhur bo‘lish emas, balki muvaffaqiyatsizlikka uchramaslikdir. Qahramon ko‘pincha fikr yurituvchi, tashqi kuzatuvchi va bajaruvchi emas. U hodisa va hodisalarni kuzatadi, dunyoda sodir bo‘layotgan narsalarni kuzatadi. Agar shunday bo‘lsa, ingliz ertaki qahramoni uchun baxt nima? Ma'lum bo‘lishicha, ko‘plab voqealar va sarguzashtlardan so‘ng, qahramon ko‘pincha moddiy boylik topadi. Qahramonning mustaqilligi ingliz ertaklariga ham xosdir. Qahramon, qoida tariqasida, yolg‘iz harakat qiladi va barcha muammolarini o‘zi hal qiladi.
Jahon xalqlari ertaklaridagi umumiy o‘xshashlik haqida fikr borganida, ko‘proq sehrli ertaklar nazarda tutiladi. Inson qadim zamonlarda ham hayol surgan, o‘zicha turli-tuman g‘aroyib voqelarni o‘ylab topgan. Aslida, miflarning vujudga kelishida ham ajdodlarimizdagi aynan ana shu xususiyat yetakchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Keyinchalik fantastik voqealar totem, fetish obrazlardan uchar gilamlarga, sehrli dasturxonlarga, oltin qaynaydigan xumlarga, istagan odamni istagan paytda ko‘rish mumkin bo‘lgan jomlarga, oynalarga o‘tgan. Bunday voqealarni o‘ylab topish ajdodlarimiz orzulari, havaslari bilan asoslangan. Yo‘l azobidan aziyat chekkan inson uchar gilam, ot, manzilga ko‘z ochishda yetkazgan bo‘rini o‘ylab topgan. Oziq-ovqat topishga qiynalgan odam esa ochil dasturxonning ijodkoriga aylangan. Natijada, sehrli ertaklardagi voqea-hodisalar haqiqiy ma'noda ajdodlarimiz orzu-havaslarining majmuasiga aylangan.
Ertaklar tasnifi ko‘pgina olimlar tomonidan turli xalqlar ertaklari asosida ishlab chiqilgan bo‘lsa-da, ulardan Stit Tompsonning «Xalq ertaklarining motivlar ko‘rsatkichi”, V.Y. Proppning «Ertaklar morfologiyasi” va zamonaviy hamda kengaytirilgan tarzda ATU (Aarne/ Tompson/Uter) «Xalqaro ertak tiplari: tasniflash va bibliografiya” ertaklarni tasniflash uchun asos bo‘lib kelmoqda .
Tasniflash - ertaklar, ularning turi, motiv va funksiyasiga binoan ishlab chiqilgan. Birinchi klassifikatsion tizim ertak tip ko‘rsatkichi deb nomlanuvchi ertak mavzulari asosida turlarga ajratilib, 1910-yilda Antti Aarne tomonidan tayyorlangan va Stit Tompson, Xans-Iorg Uterlar tomonidan takomillashtirilib va qo‘shimchalar kiritilib borilgan. Albatta, A. Aarnening ertaklarni tasniflashtirishdagi o‘rni beqiyos bo‘lib, u birinchilardan bo‘lib «Ertak tiplarining ko‘rsatkichi” kitobida yevropa xalqlari ertaklari asosida ertaklarni hayyvonlar haqidagi ertaklar; sehrli ertaklar; hazilomuz ertaklar, anekdotlar va xandalar singari turlarga ajratdi²³.
Amerikalik olim Stit Tompson Antgi Aarne ishini qayta ko‘rib chiqib kengaytirdi hamda 1928-yilda «Xalq ertaklarining tiplari: tasniflash va bibliografiya” nomi ostida qayta nashr ettirdi. Tompson ertaklarni hayvonlar haqida ertaklar, odatiy sehrli ertaklar va hazilomuz ertaklar singari asosiy 3 guruh asosida turlarga ajratdi. Ushbu tur katalogining 2000 dan oshishiga amerikalik folklorshunos Archer Teylorning hissasi katta. U ertaklarning zanjirli bog‘lanishga asoslangan turlarini topib²⁴, to‘rtinchi turga formulali ertaklar nomi ostida Aarne va Tompson tasnifiga qo‘shadi va qolgan ertaklarni turlarga ajratilmagan ertaklar sifatida 5 guruhga kiritdi: hayvonlar haqidagi ertaklar; sehrli ertaklar; hazilomuz ertaklar; anekdotlar va xandalar; formula ertaklar; turlarga ajratilmagan ertaklar.
O‘zbek xalq ertaklarini turlarga ajratishda folklorshunos olim M. Afzalovning xizmatlarini alohida taʼkidlab o‘tish joiz buladi. Olim ertaklarni asosan uchga: hayvonlar haqidagi, sehrli-fantastik hamda hayotiy-satirik ertaklarga bo‘lib tasnif qiladi. K. Imomov esa o‘zbek xalq ertaklarini sehrli va hayotiy singari ikki turga bo‘lib, hayvonlar haqidagi ertaklarni sehrli ertaklar tarkibida o‘rganishni tavsiya etadi.
P.P. Andryev tadqiqotlari rus xalq ertaklarining 60% - maishiy ertaklar, 30% - sehrli ertaklar, 10% esa hayvonlar to‘g‘risidagi va kumulyativ ertaklardan iboratligini ko‘rsatadi²⁵.
N A. Akimenko ingliz folklorida Qirol Artur haqidagi afsonalar 40,43%, sehrli ertaklar 34,89%, afsonalar 13,19%, dostonlar (Beovulf) 3.83 %, maishiy ertaklar 2,87%, latifalar 2,45%, kumulyativ ertaklar 1,17% va hayvonlar haqidagi ertaklar ulushi 1,17 % dan iboratligini kursatadi²⁶.
Sehrli ertaklar bosh qahramonga nimadir (ko‘pincha, farzand) yetishmasligi, qahramonning yetishmayotgan narsasiga ega bo‘lishi, unga nimadir qilishning (gapirish, alohida bir eshikni ochish, biror narsaga qarash va h.k) taqiqlanishi, taqiqning buzilishi, kuchli raqibga duch kelish, xavfli safarga chiqish, safar yakuni, raqib bilan olishuv, murod-maqsadga yetish kabi lavhalardan iborat bo‘ladi. Taniqli olim V.Y.Propp yuqoridagi tartibning jahon xalqlari ijodidagi sehrli ertaklar matni tarkibini tashkil qiluvchi asosiy unsurlar ekanini chuqur ilmiy asosda misollar bilan isbotlab berdi²⁷.
Aksariyat hollarda sehrli ertak voqeasi farzandsizlik motividan boshlanadi. Ammo tez orada asar qahramoni farzandga ega bo‘ladi. Bu hodisa olma, arpa yoki biror narsa yeyishdan, ba'zan o‘z-o‘zidan ro‘yobga chiqadi. Tug‘ilgan bola bilan dastlabki tanishishdanoq uning g‘ayrioddiy fazilatlari borligi ayon bo‘ladi. Bu fazilat, avvalo, uning o‘ta tez sur'atlar bilan katta bo‘lishida ko‘rinadi. Farzand voyaga yetgach esa o‘zi yashayotgan muhitga ta'sir etadi va hayotdagi keskin o‘zgarishlarga erishadi.
Sehrli ertaklar jozibasi, ko‘pincha, asardan o‘rin olgan mo‘jizaviy safarlar, hayratomuz to‘kinlik aks etgan lavhalar, xlhayol bovar qilmaydigan jodu va afsonaviy uchrashuvlar tasvirida o‘z ifodasini topadi. Ertaklarda hayot shu qadar mazmunli va bebaho ehsonki, unda bo‘lishi mumkin bo‘lmagan hodisalar tizimining o‘zi yo‘q, yechimi topilmas muammo uchramaydi, degan xalq falsafasi nafas oladi.
Shunday qilib, sehrli ertaklarni mazkur janr shakllanayotgan davr mahsuli deb baholasak, xato bo‘lmaydi. Ulardagi hayratomuz go‘zal tasvirlar asarni ijro qilish davomida ertakchining mahorat darajasiga ko‘ra qo‘shilib borgan bo‘lishi mumkin. Tajribali va iste'dodli aytuvchi o‘zi eshitgan va endilikda aytmoqchi bo‘lgan ertagiga ijodiy yangiliklar qo‘shgani ehtimoldan holi emas. Sehrli ertaklar inson fantaziyasi cheksiz ekanini isbotlaydi.
O‘zbek xalq ertaklarning salmoqli qismi sehrli ertaklardan iboratdir. Bu tipdagi ertaklar batamom hayoliy uydirma asosiga qurilganligi, ibtidoiy insonning animistik tasavvur-tushunchalarini ifodalab kelishi jihatidan boshqa turdagi ertaklardan keskin farq qiladi. Ularda, M. Gorkiy ta'rificha: «hammadan ham «uydirma» hodisalarni oldindan ko‘ra biluvchi tafakkurimizning ajoyib xususiyati ibratlidir. Ularda voqealar sehr-jodu, fantastik uydirmalar asosiga qurilgan, asar qahramonlari har narsa qo‘lidan keladigan mo‘jizakor kimsalar («Yalmog‘iz», «Devbachcha») yoki jonlantirilgan narsa yohud hayvonlar («Ur to’qmoq», «Ochil dasturxon», «Semurg‘», «Susambil» ertaklari) dan iborat. Bu ertaklarning maqsadi ham turli g‘ayriinsoniy illatlar: yolg‘onchilik, johillik, ikkiyuzlamachilikni la'natlash, aql-farosatlilik, tadbirkorlik, jasurlik, rahmdillik, ahillik kabi chin insoniy xislatlarni targ‘ib qilishdir.
Ertakchilar hayoliy «uchar gilamlar»ni aeroplanlar ixtiro qilinmasdan necha asrlar ilgari, afsonaviy tez harakatlarni parovoz, gaz va elektromotorlar bunyodga kelmasdan birmuncha vaqt ilgari bilgan edi… insonning ajoyib xususiyatlaridan biri» faraz»ni ham fantaziya, «uydirma» vujudga keltirib tarbiyalagan.»²⁸. Chindanda, kishilik taxayyuloti bilan yaratilgan oynayi jahonnamo — televizor, uchar gilam — samolyot, o‘zi yurar etik yoki kovush — mashina, poezd, ur to‘qmoq — zamonaviy avtomat qurollar tarzida endilikda moddiylashganki, bular qachonlardir xalq fantastikasida yaratilgan sehrlanish hodisasining mo‘jizaviy oqibati hisoblanadi. Sehrli-fantastik ertaklarda voqelik favqulodda shiddatli sirli tusda, g‘ayrioddiy muhitda, sehr-jodu ishtirokida, g‘ayritabiiy personajlar hamkorligida yuz berishi bilan xarakterlanadi. Ularda voqea yuz berayotgan makon va zamon tilsimli, sirli bo‘ladi. Jonsiz narsalar jonlantiriladi va ular insonlardek xatti-harakatda tasvirlanadi. Tabiatdagi narsa-hodisalarni inson qiyofasida tasavvur qilish antromorfizm deb yuritiladi.
Sehrli-fantastik ertaklarda evrilish fantastik motivi yetakchidir. Shunga ko‘ra qahramon sehr-jodu yordamida turli shakllarga kiradi, o‘z qiyofasini o‘zgartirish imkoniga ega bo‘ladi. Ertak qahramonining turli-tuman narsa-buyumlarga, hayvon va parrandalarga aylanishi metamorfoza hodisasi sanaladi. Ularda qahramonlar sehrli-tilsimli predmetlar yordamida o‘z istak-umidlarini ro‘yobga chiqaradiki, buning zamirida ibtidoiy insonlarning magik tasavvur – tushunchalari yotishidan darak beradi. O‘zbek sehrli-fantastik ertaklarda dev, pari, jodugar, alvasti, jin singari g‘ayritabiiy personajlar-demonologik obrazlar ishtirok etadi. Ular sehr-jodu kuchiga ega, kerakli narsa-hodisalarni, jonivorlarni istagan paytda o‘z sehr-u jodusi bilan bordan yo‘q, yo‘qdan bor qila biladi, ularni o‘zi xohlagan qiyofaga sola oladi.
Bunday xususiyat Xizr, Simurg‘, yalmog‘iz kampir va ajdar (uch boshli, yetti boshli) kabi mifologik-personajlarga ham xos. Biroq Xizr, Simurg‘ personajlari hamisha homiy sifatida ijobiy mohiyatga ega. Yalmog‘iz kampir esa goh homiy sifatida ijobiy fazilatlar sohibi, goh o‘ta shafqatsiz, har qanday razillikdan qaytmaydigan, hatto odamxo‘rlikdan huzurlanadigan salbiy personaj sifatida harakat qiladi. Bu personajlarning barchasi ibtidoiy ajdodlarimizning qadimgi mifologik tasavvur tushunchalarini o‘zlarida badiiy modellashtirgan, ibtidoiy insonlarning nafaqat animistik, balki totemistik qarashlarini ham ifodalagan.
Bu holni ertak qahramonlariga totem tarzida e'zozlanuvchi ot, bo‘ri, qo‘chqor, kaptar va boshqa jonivorlarning yaqindan yordam berib, ular g‘alabasini ta'minlashlari motivida ko‘rish mumkin. Sehrli-fantastik ertaklarda, albatta, bosh qahramon inson aql-zakovatiga qarshi turuvchi yovuz kuchlar bilan shiddatli va mardonavor kurashib, ular ustidan g‘alaba qozonarkan, inson aql-u zakovati-yu kuch-g‘ayratining yengilmas qudratini namoyish etadi. Ularda bosh qahramon ertakning boshlanishidan to oxirigacha hayoliy uydirma qobig‘ida berilganligi tufayli uning tug‘ilishi ham, unib-o‘sishi ham g‘ayritabiiy holda tasvirlanadi.
Har ikkala, ingliz va o‘zbek xalq sehrli-fantastik ertaklarining syujeti sarguzasht voqealar tizimidan iborat. Voqealar rivojida tilsim muhim o‘rin tutadi. Uch, to‘rt, besh, olti, to‘qqiz, qirq singari sehrli raqamlar (uch yo‘l, uch aka-uka, uch opa-singil, uch kecha-kunduz, yetti pahlavon, yetti pari, yetti kecha-kunduz, yetti bosh; qirq kecha-kunduz, qirq bahodir kabi an'anaviy ifodalar), ur to‘qmoq, ochildasturxon, oynayi jahonnamo, hayot suvi, sehrli olma, uchar gilam, bulbuligo‘yo, bir sermaganda qirq gaz cho‘ziladigan qilich, sirli sandiq singari jodulangan sehrli predmetlar ertak sujetidagi motivlar yo‘nalishini belgilovchi muhim badiiy unsurlar vazifasini o‘taydi.
Shuni eslatish o‘rinliki, sehrli-fantastik ertaklarning mazmun-mundarijasini tashkil etuvchi motivlar g‘oyat ko‘p va behad rang-barangdir. Ular orasida ayniqsa, sayohat motivi, sarguzasht motivi, sinov motivi, tush motivi, evrilish, befarzandlik, tasodifiy homiladorlik, keksalikda farzand ko‘rish, g‘ayrioddiy tug‘ilish va ulg‘ayish, yetimlik, o‘gaylik singari motivlar ko‘p uchraydi.
Jumladan, sinov motivi ko‘proq o‘zbek sehrli ertaklariga tegishli bo‘lib, uning o‘zi ikki xil ko 'rinishda:
-topishmoqli sinov tarzida; qahramon aql quvvatini sinash orqali inson aql-u zakovatini ulug‘laydi;
-qo‘l kuchi musobaqa sinovi tarzida; qahramonning jismoniy kuchqudratini sinab, inson jismoniy kamolotini sharaflashga xizmat qiladi.
Sayohat motivi esa uch xil jiloga ega:
-olamni bilish uchun kengliklarga intilgan qahramon (yigit yoki uch aka-ukalarning ota-onasidan rozilik olib, yayov yo‘lga chiqishi;
-bosh qahramonning tasodifan biror chuqurlik yo quduqqa tushib ketishi, g‘orga kirib qolishi;
- bosh qahramonning uchar gilam, uchar etik, oynayi jahon yoki sehrli uzuk vositasida yo‘lga otlanishi.
Sayohat motivi asosida qurilgan sehrli-fantastik ertaklarda uchar gilam, yog‘och ot, uchar etik, supurgi va yo‘l azoblarini yengillashtiruvchi sehrli qalpoq, sirli taroq, sehrli qilich, igna, o‘qyoy, hushtak, gavron kabi tilsimli vositalar ishtirok etadi va ular syujetni ham, qahramonni ham harakatga solib turadi.
Sarguzasht motivi ham rang-barang ko‘rinish kasb etgan holda sehrli-fantastik ertaklarning jozibasini ta'minlagan. Bular quyidagi motivlardir:

1. 
   uzoq va notanish yurtlarga o‘z baxtini izlab yo’lga chiqqan botirning qahramonona sarguzashtlari: go‘zal qayliqqa erishish niyatida sehrli narsalarni sirli va xatarli manzillardan olib kelishi, yo‘lda ajdar yoki dev bilan to‗qnashib, ular ustidan g‘alaba qozonishi va h.k.;
   
2. 
   uch og‘ayni botirlar kechirgan sarguzashtlar;
   
3. 
   yetim bolalar sarguzashti;
   
4. 
   mitti polvonlar yoki «ulkan odamlar» faoliyatiga aloqador sarguzashtlar va h.k.
   

Sehrli-fantastik ertaklarning o‘ziga xosligi ulardagi personajlarning alohida aniq nom bilan atalmasligida ham ko‘rinadi. Zero, bu personajlarning aksariyati biror belgisiga ko‘ra laqab bilan ataladi, laqab ularga ko‘chma nom vazifasini o‘taydi: qilich botir, Kenja botir, No‘xat polvon kabi. Bunda ibtidoiy jamiyatda asl nomni yovuz kuchlardan sir tutib himoya qilish e'tiqodi izlari saqlab qolingan. Ulardagi har bir personaj ertakning ham badiiy-estetik, ham kompozitsion qurilmasida muhim o‘rin tutadi. Chunonchi, Xizr obrazi ertak yakunida asosiy ziddiyatni bartaraf etishda xizmat qilsa, yalmog‘iz kampir, ajdar, dev, pari kabi personajlar asarda ziddiyatlarning kelib chiqishida, voqealarning shiddatkor rivojida, ertak g‘oyasi ochilishida - yaxshilikning yomonlik, to‘g‘rilikning egrilik, yorug‘likning zulmat, donolikning jaholat ustidan g‘alabasining ta'minlanishida muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, humo, simurg‘ kabi timsollar ham voqealar rivoji sababchisi sifatida namoyon bo‘ladi. Xullas, sehrli-fantastik ertaklar o‘ziga xos badiiy-kompozitsion tizimga xayoliy uydirmaga, sujet motivlariga, maxsus personajlarga, badiiy til vositalari va uslubiy jilolarga egaligi bilan ajralib turadi va xalq ertaklarining eng qadimiy namunalari sifatida nisbatan ko‘pchilikni tashkil etadi.
Mashhur va taniqli folklorshunos olilarining ta'kidlashicha, turli xalqlar ijodida uchraydigan ertaklar orasida eng bir-biriga o‘xshah mazmunga ega ekanini sehrli ertaklardir. Bunday ertaklarni ko‘pincha asar qahramoniga nimanidir yetishmasligi, qahramonning bu narsaga ega bo‘lishi, qandaydir ishni taqiqlash, kuchli raqibning mavjudligi, xavfli safarga chiqish kabi lavhalar birlashtirib turadi. Eng muhumi sehri ertaklarida turli mavzular, afsungarliklar, fantastik tasvirlar yetakchilk qiladi. Chunonchi, Hamid Olimjon “Oygul bilan Bahtiyor” dostoninig boshlanishida aytgan: “O‘zi uchar gilamlar”, “O‘t bog‘lagan qanotlar”, “Beqanot uchgan otlar”, “Qiz bo‘lib ochilgan gul”, “Siylaguvchi devorlar”, “bola bo‘p qolgan chollar” kabi misralar aynan sehrli ertaklar tarifiga to‘g‘ri keladi. Sehrli ertaklarda mifoligik dunyo qarash belgilari alohida, aniq seziladi. Chunki uzoq qadim zamonlarda totem hisoblangan ilon, semurg‘ va fetsh hisoblangan yer, quyosh, suv kabi tushunchalar an`ana bo‘lib mazkur ertaklarga o‘tgan. Natijada, “Semurg‘”, “Devbarcha”, “Yalmog‘iz”, “Mehrigiyo”, “Mohistara”, “Ur to‘qmoq” kabi namunalar xalq orasida ajdodlarimizning fantastik hayolga berilish masuli safatida shuhrat topdi. Ya`ni televideniye, telefon, masofa orqali boshqaraladigan qurilmalar, samalyot, aftomabillarning paydo bo‘lish ko‘p jihatdan sehrrli ertaklardagi orzular natijasi sifatida boshlanishi mumkin. Sehrli ertaklarning mavzulari xilma-xilligi bilan ham e`tiborni o‘ziga jalb qiladi. Ularda turli sarguzashtlar, mo‘jizaviy hayot tasviri, adolatning g‘alaba qilishi, insonning fazilat madhi keng o‘rin olgan. Bunday asarlarda ayniqsa, tasvir san`atlaridan, mubolag‘adan qayta-qayta foydalanadi. Eng muhumi tinglovchi yoki kitobxon mubolag‘alarming birontasiga shubha bilan qaramaydi. Masalan, “Mohistara” ertakida yuguriyotgan kiyik oyog‘i ostidan duru gavharlar sochiladi. “Ota vasiyati” ertagida tutatqi tutulgani zahoti kenja o‘g‘il qarshisida anjomlangan ot paydo bo‘ladi. Ammo bunday mo‘jizalarning sodir bo‘lishi hech kimda shubha uyg‘otmaydi. Sehrli ertaklarda tilsimli narsa – predmet haqida ham fikr yuritilgan. Masalan: daryoga aylangan oyna, changalzorga aylangan taroq kabi tasvirlarga keng o‘rin beriladi. Xulosa qilib aytish mumkunki, sehrli ertaklar xalqning nisbatan qadimgi ijod mahsulidir. Ularda inson hayoli naqadar cheksiz ekanini namayon bo‘ladi. Shuningdek, ajdodlarimiz turmush qiyinchiliklaridan tashvishga tushgan paytlarida bu asarlar ularga umid bag‘ishlagan. Ularda kelajakda ishonch ruhini uyg‘otgan. Mazkur ertaklarni so‘z san`atining mukammal namunalari sifatida baholash uchun ham asos yetarlidir.
O‘zbek va ingliz ertaklarining qiyosiy tahliliga o‘tishdan oldin shuni ta'kidlashni istardikki, 10 ta o‘zbek ertaklari XVII-asrda ingliz sayyohi Kolling uchun to‘plangan va yozilgan va o‘zbek xalq ertaklarini maqsadli saqlash XVIII-asrda boshlangan. XIX-asr boshlarida o‘zbek xalq ertaklarining eng mashhur va to‘liq to‘plami A. N. Afanasiev tomonidan tuzilgan va 1855-1863-yillarda nashr etilgan. Ingliz xalq ertaklarining birinchi to‘plamlari XIX-asr oxirida paydo bo‘lgan. Birinchi marta ularni ingliz folklor klubi prezidenti Jozef Jeykobs to‘plagan va nashr etgan, u yozib olingan asarlarni A. N. Afanasiev singari adabiy qayta ishlamagan.
Ingliz va o‘zbek ertaklarini qiyosiy tahlil qilish natijasida biz o‘xshashlik va farqlarni aniqladik. O‘zbek va ingliz ertaklarida nafaqat o‘xshash syujetlar, balki qahramonlar ham mavjud.
O‘zbek va ingliz ertaklarini qiyosiy o‘rganish natijasida ikki xalqning bu asarlarida o‘xshash personajlar mavjudligiga guvoh bo‘ldik. Ingliz ertaklarida eng mashhur qahramon Jek bo‘lib, u aniq xarakterga ega. Ba'zi ertaklarda bu yaxshi yigit, mehnatkash, mehribon, o‘zini himoya qila olmaydi, lekin ertak oxirida u "The donkey, the table and the stick" ertagidagi kabi o‘z mehnati va fidoyiligi uchun adolatli mukofot oladi. Boshqalarida, Jek asosiy obrazi dangasa, onasi bilan yashaydigan bosh obraz sifatida keladi. U ahmoq va bema'ni: har safar o‘z ishi uchun arzimas to‘lov olib, dangasa Jek uni yo‘qotib yuradi, chunki u hamma narsani xato qiladi - qo‘lida tanga ushlab, daryodan o‘tayotganda uni yo‘qotib qo‘yadi, sutni cho‘ntagidagi ko‘zaga solib, to‘kib yuboradi. Va oxirgi marta u yelkasida mehnati uchun mukofot sifatida olingan eshakni ko‘targanida, omad unga kulib boqadi. Bir tabassumsiz, kar va soqov boyning qizi uni ko‘radi va kulib yuboradi va darhol gapirib ketadi va Jek dangasa uni xotinlikka olib, birga yashay boshladi ("Jek dangasa"). 
Umuman olganda, ingliz ertaklarining qahramonlari ko‘pincha ma'lum bir kasb egalari: dehqonlar, savdogarlar, shuningdek qirollar, ritsarlar va zodagonlar ekanligini ta'kidlashimiz mumkin. O‘zbek ertaklarida bunday qahramonlar ko‘pincha kundalik ertaklarda uchraydi, odatda ular askarlar, dehqonlar, yer egalari, kampir yoki keksa odam bo‘ladi. Ingliz ertaklarida elflar, parilar, trollar, devlar, gigantlar haqida hikoya qilinadi, o‘zbek sehrli ertaklarida esa biz Hizr, humo qushi qo‘rqmas botir, yalmog‘iz kampir, mo‘jizaviy ajdar, semurg‘ qushi kabi qahramonlarni ko‘ramiz.
Ingliz ertaklarida qahramonlar ko‘proq haqiqiy odamlarga juda o‘xshaydi, o‘zbek ertaklarida esa bu tashqi ko‘rinish va xarakter tavsifisiz jamoaviy tasvirdir, ko‘pincha qahramon o‘zgarmagan har qanday xarakterli xususiyatga ega. Butun ertak davomida ingliz ertagi qahramoni o‘zgarishi mumkin, o‘zining ustun jihatlari va kamchiliklariga ega bo‘lgan oddiy odamdan jamoat himoyachisiga aylanadi ("Jek gigant qotil").
Hayvonlar haqidagi ingliz ertaklarida mushuk, to‘tiqush, it, sichqoncha, xo‘roz juda keng tarqalgan belgilar, ayiqlar, tulkilar kamroq uchraydi, ya'ni uy hayvonlari ko‘proq mashhur.
O‘zbek ertaklarida qahramonlar sifatida o‘rmon hayvonlari ustunlik qiladi: ayiq, tulki, bo‘ri, quyon. Ammo barcha ertaklarda yaxshilik yovuzlik ustidan g‘alaba qozonadi, yovuz qahramonlar ko‘pincha kulgili, kulgili vaziyatlarga tushib qolishadi va doimo masxara qilishadi.