Mundarija: Kirish i-bob. Iqtisodiy xavfsizlikning mohiyati va

2.2. Iqtisodiy xavfsizlik ko‘rsatkichlari.
Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda hech bir iqtisodiyot va jamiyat subyekti davlatchalik katta rol o‘ynay olmaydi. Davlatning eng muhim vazifasi – jamiyat barqarorligi va rivojlanishini ta’minlash, mamlakat xavfsizligiga tahdidlarni bartaraf etishdan iborat.
Iqtisodiy xavfsizlikning umumiy ko‘rsatkichlari (indikatorlari) quyidagilardan iborat:

• 
  turmush darajasi va sifati;
  
• 
  inflyatsiya sur’ati;
  

• 
  iqtisodiy o‘sish;
  
• 
  byudjet defitsiti;
  
• 
  davlat qarzi;
  
• 
  jahon iqtisodiyotiga kirib borganlik;
  
• 
  “xufyona iqtisodiyot” faoliyati;
  
• 
  mulk tarkibi;
  
• 
  soliq tizimi;
  
• 
  bozor infratuzilmalarining rivojlanishi.
  

Hududiy darajada umumiy ko‘rsatkichlardan tashqari yana quyidagi ko‘rsatkichlar iqtisodiy xavfsizlikni ifodalaydi:

1. 
   aholi daromadlari;
   
2. 
   chakana narxlar darajasi;
   
3. 
   uy-joy bilan ta’minlanganlik;
   
4. 
   qochoqlar, emigrantlar soni;
   
5. 
   hududning mamlakat YaIMdagi ulushi;
   
6. 
   hududning to‘lov balansi;
   
7. 
   eksport-import saldosi.
   

Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlamay turib mamlakat oldida turgan ham ichki, ham xalqaro miqyosdagi birorta ham vazifani amalda hal qilib bo‘lmaydi.
O‘zbekiston Respublikasiiqtisodiy xavfsizligining obyektlarini shaxs, jamiyat, davlat hamda iqtisodiy tizimning asosiy elementlari, jumladan iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solish chog‘idagi institutsional munosabatlar tizimi tashkil etadi.
Davlat strategiyasiga quyidagilar kiradi:⁶

• 
  O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy xavfsizligiga bo‘ladigan tashqi va ichki tahdidlarning shaxs, jamiyat va davlatning hayotiy muhim iqtisodiy manfaatlariga xavf soluvchi shart-sharoitlar va omillar sifatidagi tavsifi;
  
• 
  qisqa vaqt va o‘rtacha muddatli (uch-besh yil) istiqbolga mo‘ljallangan davlat ijtimoiy-iqtisodiy tizimining barqarorligiga xavf soluvchi omillarni aniqlash va monitoring qilish;
  
• 
  iqtisodiy sohasidagi milliy manfaatlarni ifodalovchi va O‘zbekiston
  

• 
  Respublikasi iqtisodiy xavfsizligining talablariga javob beruvchi mezon va ko‘rsatkichlarni aniqlash (belgilash);
  
• 
  milliy iqtisodiyotning barqarorligiga raxna soluvchi omillarning ta’sirini bartaraf etuvchi yoki yumshatuvchi iqtisodiy siyosat, institutsional o‘zgarishlar va zarur mexanizmlarni shakllantirish.
  

Davlat strategiyasining amalga oshirilishi sifat indikatorlari va miqdor ko‘rsatkichlari – makroiqtisodiy, demografik, tashqi iqtisodiy, ekologik, texnologik va boshqa ko‘rsatkichlar asosida amalga oshiriladigan aniq chora-tadbirlar tizimi orqali ketishi lozim.
Ehtimolligi eng ko‘p bo‘lgan tahdidlar quyidagilar ekanligi ta’kidlanadi:
Aholining mulkiy jihatdan tabaqalanishining ortib borishi hamda qashshoqlik darajasining ko‘tarilishi, bular ijtimoiy tinchlik va totuvlikning buzilishiga olib keladi. Ijtimoiy manfaatlarning erishilgan nisbiy muvozanati quyidagi omillar ta’sirida buzilishi mumkin:
jamiyatning tor doiradagi boylar hamda o‘z kelajagiga ishonchi bo‘lmagan ko‘plab kambag‘allar ommasiga bo‘linishi;
ishsizlikning o‘sishi, bu hol ijtimoiy nizolarga (to‘qnashuvlarga) olib kelishi mumkin;
ish haqini to‘lashdagi kechikishlar, korxonalarning to‘xtab qolishi va h.k.
Mamlakat iqtisodiyoti tuzilishining deformatsiyalanganligi (buzilgan-ligi). Bu quyidagi omillar bilan bog‘liq:

• 
  iqtisodiyotning yonilg‘i-xomashyo yo‘nalishining kuchayishi;
  
• 
  foydali qazilmalar zaxiralarini qidirib topishning ularni qazib olishdan orqada qolishi;
  
• 
  mamlakat korxonalarining aksariyati mahsulotlarining raqobatbardosh emasligi;
  
• 
  qayta ishlash sanoatining hayotiy muhim tarmoqlarida ishlab chiqarishning kamayib borishi;
  
• 
  ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalar samaradorligining pasayishi,
  

• 
  texnologik birligining buzilishi, shakllangan ilmiy jamoalarning tarqalib ketishi va buning oqibatida mamlakat ilmiy-texnikaviy salohiyatining barbod bo‘lishi va h.k.
  

Hududlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi notekislikning ortishi. Ushbu tahdidning eng muhim omillari quyidagilardir:⁷

1. 
   mintaqalar ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishi darajasidagi obyektiv mavjud farqlar, sanoat ishlab chiqarishida qayta ishlash tarmoqlarining ulushi keskin kamayishi bilan kechayotgan tarkibiy o‘zgarishlar bilan bir qatorda iqtisodiy jihatdan depressiv, inqirozli va qoloq hududlarning mavjudligi;
   
2. 
   Mamlakatdagi ayrim mintaqalarda korxonalar o‘rtasida ishlab chiqarish aloqalari va texnologik aloqalarning uzilishi;
   
3. 
   O‘zbekiston Respublikasiningalohida subyektlari o‘rtasida aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan milliy daromadni ishlab chiqarish darajasidagi farqning ko‘paygani.
   

Jamiyat va xo‘jalik faoliyatining kriminallashuvi. Bu asosan quyidagi omillar tufayli yuz bermoqda:
ishsizlikning o‘sishi, chunki jinoyatlarning asosiy qismini doimiy daromad manbaiga ega bo‘lmagan shaxslar sodir etadilar;
uyushgan jinoyatchilikning davlat apparatidagi ayrim amaldorlarga ta’sir ko‘rsatishi, jinoyatchilar tuzilmalarining ishlab chiqarishni boshqarish hamda turli hokimiyat tuzilmalariga kirib borish imkoniyati;
davlat nazorati tizimining susayishi, bu hol ichki moliyaviy bozorda, xususiylashtirish sohasida, eksport-import operatsiyalari va savdo sohasida jinoiy tuzilmalar faoliyatining kengayishiga olib keldi.
Mazkur tahdidlar yuzaga kelishini keltirib chiqaruvchi asosiy sabablar korxonalar moliyaviy ahvolining beqarorligi, noqulay investitsiya muhiti, inflyasiya jarayonlarining saqlanib qolishi hamda iqtisodiyotning moliyaviy jihatdan beqarorlashuvi bilan bog‘liq boshqa muammolardir.
Milliy iqtisodiyotning O‘zbekiston Respublikasiiqtisodiy xavfsizligi talablariga javob beradigan holati aholining aksariyati uchun maqbu

bo‘lgan shaxs turmushi va rivojlanishining shart-sharoitlari, ijtimoiy- iqtisodiy vaziyatning barqarorligi, jamiyatning harbiy-siyosiy barqarorligi, davlatning yaxlitligi, ichki va tashqi tahdidlar ta’siriga qarshi tura olishni ta’minlaydigan muayyan sifat mezonlari va ko‘rsatkichlari (chegaraviy ko‘rsatkichlar) bilan ajralib turishi kerak ekanligi ko‘rsatilgan. O‘zbekiston Respublikasiiqtisodiy xavfsizligining talablariga javob beradigan mezon va ko‘rsatkichlarni aniqlash uchun quyidagilarni inobatga olish zarur:
Iqtisodiyotning kengaytirilgan takror ishlab chiqarish rejimida faoliyat ko‘rsata olishi. Bu mamlakatda davlatning ham oddiy, ham ekstremal sharoitlarda faoliyat ko‘rsatishi uchun hayotiy jihatdan muhim bo‘lgan, tashqi ta’sirga bog‘liq bo‘lmagan holda takror ishlab chiqarishni ta’minlay oladigan tarmoqlar va ishlab chiqarish korxonalari yetarlicha rivojlangan bo‘lishi kerakligini anglatadi.
O‘zbekiston Respublikasi mamlakatda zarur darajada ishlab chiqarilishi yo‘lga qo‘yilishi mumkin bo‘lgan iqtisodiyotning eng muhim turdagi mahsulotlar importiga nihoyatda tobe bo‘lib qolishiga yo‘l qo‘ymasligi kerak. Shu bilan birga, o‘z iqtisodiyotini tashqi iqtisodiy hamkorlik, ishlab chiqarishning xalqaro kooperatsiyasini inobatga olgan holda rivojlantirish zarur.
O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy xavfsizligining eng muhim talabi strategik resurslar ustidan davlat nazoratini saqlab qolish, ularning O‘zbekiston milliy manfaatlariga zarar yetkazilishi mumkin bo‘lgan hajmda olib chiqilishiga yo‘l qo‘ymaslikdir.
Aholi turmushining maqbul (muvofiq) darajasi va uni saqlab qolish imkoniyati. Qashshoqlik, aholining mulkiy tabaqalanishi va ishsizlik daraja-larining ijtimoiy-siyosiy barqarorlik nuqtai nazaridan yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan maksimal chegarasidan chiqishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi.
Ta’lim, madaniyat, tibbiy xizmat, issiqlik, elektr va suv ta’minoti, transport, aloqa, kommunal xizmatlardan aholining foydalana olishi O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy xavfsizligining zarur shartlaridan biridir.

Moliyaviy tizimning barqarorligi. U byudjet taqchilligining darajasi, narx-navoning barqarorligi, moliyaviy oqimlar va hisob-kitob munosabat- larining normallashuvi, bank tizimi va milliy valyutaning barqarorligi, omonatchi manfaatlarining, oltin-valyuta zaxiralarining himoyalanganlik darajasi, O‘zbekiston Respublikasi moliyaviy bozori va qimmatbaho qog‘ozlar bozorining rivojlanishi, shuningdek tashqi va ichki qarzning kamayishi, investitsiya faoliyatini jadallashtirish uchun moliyaviy shart- sharoitlarning ta’minlanishi bilan belgilanadi.
Tashqi savdoning mamlakat qayta ishlash sanoati tovarlarining tashqi bozorga chiqa olishini, ichki ehtiyojlarning import evaziga (mintaqaviy xususiyatlarni hisobga olgan holda) qondirishning yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan maksimal darajasini ta’minlovchi oqilona tuzilishi, yaqin xorij mamlakatlari bilan iqtisodiy munosabatlarning ustunligini ta’minlash.
Ichki bozor ehtiyojlarining qondirilishini ham, mamlakat ishlab chiqaruvchilarini xalqaro amaliyotda qabul qilingan choralardan foydalanib himoyalashni ham nazarda tutadigan muvozanatlashgan tashqi iqtisodiy siyosat, O‘zbekiston Respublikasining ilmiy salohiyatini qo‘llab-quvvatlash hamda mustaqilligini ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning strategik jihatdan muhim yo‘nalishlarida ta’minlay oladigan mamlakatning yetakchi ilmiy maktablarini saqlab qolish, separatistik tamoyillarning rivojlanishini istisno etadigan umumdavlat manfaatlariga rioya etilishini ta’minlovchi hamda yagona umummilliy bozori yoki mintaqaviy bozorlarning ishlab chiqarishdagi ixtisoslashuvini inobatga olgan integratsiyalashgan tizimning faoliyat ko‘rsatishi;
Jamiyatning hamda xo‘jalik va moliyaviy faoliyatning barcha sohalari jinoiylashuvini, jinoyatchilar tuzilmalarining ishlab chiqarish va moliyaviy institutlarni egallab olishi, hokimiyat tuzilmalariga kirib borishini istisno etadigan iqtisodiy va huquqiy sharoitlarni yaratish, ham oddiy, ham favqulodda

normal ishlashini kafolatlay oladigan iqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solish zaruratini aniqlash va ta’minlash.
Iqtisodiy siyosatning mintaqaviy darajalarda ishlab chiqiladigan va amalga oshiriladigan hamda O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy xavfsizligiga ichki va tashqi tahdidlarning oldini olishga qaratilmog‘i kerak bo‘lgan chora-tadbirlari va mexanizmlarini belgilash.
O‘zbekiston Respublikasiiqtisodiy xavfsizligini ta’minlash mexanizmining eng muhim elementlari iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlarni belgilovchi omillarni monitoring qilish va prognozlashdir.
Monitoring iqtisodiyot xavfsizligi ko‘rsatkichlarining o‘zgarishini kuzatishlarning tezkor axborot-tahliliy tizimi bo‘lib jiddiy tarmoqlararo nomutanosibliklar mavjud bo‘lgan va resurslar, (avvalo moliyaviy resurslar) nihoyatda taqchil, ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar juda o‘zgaruvchan va beqaror bo‘lgan sharoitdagi iqtisodiyotning o‘tish holati uchun katta ahamiyatga ega.
Bu hol statistik kuzatish obyektlarini qamrab olishning kompleksliligi, chuqurligi va shakllari, axborotning sifati va tezkorligi borasida davlat statistikasiga qo‘yiladigan talablarning kuchayib borishini belgilab beradi.
O‘zbekiston Respublikasiiqtisodiy xavfsizligi nuqtai-nazaridan iqtisodiyot va jamiyatni xolisona va har tomonlama monitoring qilish iqtisodiy xavfsizlik indikatorlarining aniq miqdor qiymatlarini tahlil qilish asosida amalga oshirilishi kerak.