Muqaddima

MEDADA SHIRA AJRALISHINING OVQAT SIFATIGA 
MOSLASHISHI 
Ma‘lumki, ba‘zi taomlar oqsillarga, boshqalari uglevodlarga boy bo`ladi va h. k. 
Yog
‘
li ovqat yeyilganda lipaza, oqsillarga boy ovqat iste‘mol qilinganda protcolitik 

---

189 
fermentlari ko
‘
p, uglevodlarga boy ovqat qabul qilinganida yuqori amilolitik faollikka 
ega bo`lgan shira ajralishi maqsadga muvofiq. 
Chindan ham me‘da osti bezi shunday xususiyatga ega. Ovqat yeyilgandan keyin 
shirada bor fennentlar faolligining ortish Sarajasi ovqatning sifatiga bog‘liq bo`ladi. 
Uglevodlari ko
‘
p ovqat asosan shirada alfa-amilaza faolligining oshishiga olib kelsa, 
yog‘li ovqat Mpaza faolligini juda orttiradi, oqsilga boy go
‘
sht iste‘mol qilinganda 
ko
‘
proq proteolitik fermentlar faolligi oshadi. 
Hazm tizimi, xususan me‘da osti bezi uzoq vaqt davomida bir xil ovqat iste‘mol 
qilishga ham mosiashadi. Bu hayot sharoiti yoki urf-odatlari tufayli oqsil yoki yog
‘
lar, 
yoki uglevodlar ko
‘
p bo`lgan ovqatni doimo yeyishga o
‘
rgangan xalqlarda yaqqol 
kuzatiladi. Bunday odamlarda shiradagi fermentlar faolligi nahorga barn doimo uzoq 
vaqt iste‘mol qilinadigan ovqat sifatiga monand bo`ladi 
 
ME’DA OSTI BEZIDAN SHIRA AJRALISHINING 
BOSHQARILISHI 
Hazm tizimining boshlanishida joylashgan so`lak bezlari faoliyati asosan nerv 
mexanizmlari yordamida boshqarilishini ancha distal bo`lgan me‘da sekresiyasining 
boshqarilishida nerv mexanizmlari bilan bir qatorda gumoral mexamzmlarning ham 
ahamyati borligi aytib o
‘
tilgan edi. ‘Me‘da osti bezi faoliyatiga kelganda nen
7
mexanizmlari saqlanib qolgan bo`lsada gumoral omillarnmg roli birinchi o'ringa 
ehiqishini ko'ramiz. 
Me‘da osti bezidan shira ajrala boshlansshi ovqatlanish vaqti va sharoiti, taomning 
hidi hamda tashqi ko
‘
rinishiga bog
‘
liq bo`lgan sfiartli va ovqat yeyilganda qo'zgalgan 
ta‘m bilish va boshqa retseptorlardan paydo bo‗Igan shartsiz reflekslar natijasi 
hisoblanadi. Shartli va shartsiz ta'sirloychilar uzunchoq miyadagi ovqatlanish markazini 
qo‗zg
‘
atadi, markazdan efferent impulslar bezga adashgan nerv orqali yetib kelib, shira 
ajralishiga sabab bo'ladi. 
Me‘da osti bezini nervlovchi simpatik tolalar shira ajralishini tormozlaydi. Bu 
tonnozlanish simpatik tolalar ta‘sirida bez qon toBisrlarining torayishi natijasi bo is a 
kerak. Simpatik tolalar kesilgandan keyin shira afralishi ko'payadi. Me'da osti bezi 
sekretsiyasini juda ko
‘
p omillar, chunonchi, og'riq., uyq% og'ir jismoniy va aqliy mehnat 
va boshqala^ tormozlashga mumkin. Tashqi harorataing juda yuqori bo`lish me‘da osti 
bezi sekretsiyasini tormozlaydi. 
Pankreatik sekretsiyani boshqarisbda gtmoral omillar, xususan me‘da-ichak 
gormonlari yetakchi rol o'ynaydi. Ilmiy adabiyotga gormon atamasining kiritilishi meda 
osti bezi sekretsiyasini o
‘
rganishga bog‘liq, 0%an asming oxirida I. P. Pavlov 
laboratoriyasida xlorid kislota eritmasi o
s
n ikki barmoq ichakka yuborilganda, me‘da osti 
bezidan shira ajralishi ko
‘
rsatilgan edi. 1 P. Pavlov bu sekretsiyani kislota ta‘sirida ichak 
retseptorlaridan yuzaga chiqqan refleks, deb tuslwetirgan. 1902 yilda ingliz oHmlari 
Beylis va Starling o'n ikki barmoq ichak shilliq pardasidan xlorid kislota eritmasida 
tayyorlangan ajratmani venaga yuborilganda me‘da osti bezidan shira ajralishini 
aniqlashdi. Achchiq ichak, yo‗g
‘
on ichak, jigardasi tayyorlangan ajratmalarning shira 
ajratish xususiyati yo‗q edi. Olimlar o
‘
n ikki barmoq ichak shilliq pardasida maxsus 
pankreatik sekretsiyani qo‗zg'atuvchi modda bor, degan hulosaga keldilarva bu moddani 
sekretin, deb atadilar. 
Sekretin ingichka ichakdagi maxsus S hujayralarda sintezlanib, xlorid kislota ta‘sirida 
qonga o'tadi va me‘da osti bezidan ko'p ntiqdorda bikarbonatlarga boy shira ajralishiga 

---

190 
olib keladi. Bu gormon fermentlarning sintezlanishi va shiraga o`tishi jarayoniga ta‘sir 
qilmaydi. Shuning uchun sekretinga ajralgan shirada fermentlar faolligi sust bo`ladi. 
Ingichka ichak shilliq pardasidagi J hujayralar me‘da osti bezidan fermentlar 
ajralishini kuchaytiradigan у ana bir gormon — xolesisfokinin-p asikreoziminni 
sintezlaydi. Bu gormonning qonga o'tishi asosan oqsillar va yog larning 
parchalanishmaxsuloti bo`lmish peptidlar va yog
‘
kislotalar ta‘sirida tezlasfeadi 
Xolesistokinin-pankreozimmning 
qonda 
ko‗payishi 
atsinar 
hujayralarni 
rag'batlantirib, fermentlarga boy shira ajralishiga olib keladi. 
Ovqat hazmi jarayonida ham sekretinumg, ham xolesistskinin-pankreoziminning 
qonga o'tishi tezlashganini e‘tiborga olsak, bu vaqtda ko`p miqdorda va fermentlari 
ancha ko'p shira ajralgani tushunarli boladi. 
Yana bir qator gormonlar va fiziologik faol peptidlar meda osti bezidan shira 
ajralishiga ta‘snr qiladi. Gastrin, serotonin, insulin, feombezin, R- modda, o
‘
t kislotalar 
tuzlari sekretsiyani kuchaytirsa, somatostatin, j^yukagoii, ti- reokalsitonin va boshqalar 
shira ajralishini kamaytiradi. Bu moddalarning atsinar hujayralarga ta‘siri bevosita yoki 
me‘dadan xlorid kislota ajralishini o'zgarlirish yo`li bilan yuzaga chiqishi mumkin. 
Pankreatik sekrssiyani boshqaruvchi nerv va gumoral mexanizmlar o'zaro bog`liq. 
Adashgan nervlar diafragmadan pastda kesib tashlansa, ingichka ichakda sekretin va 
xolesistokinin miqdori o'zgaradi. Bunday operatsiyadan keyin me‘da osti bezidan qonga 
yubprilgan gormonlarga javoban ajralgan shira miqdori va tarkibi ham o'zgaradi.