Muqaddima
Download 4.57 Mb. Pdf ko'rish
|
Normal Fiziologiya Qodirov
|
HISSIY ZO‘RIQISH
Hissiyotlarni ichki ehtiyojlarning paydo bo`lishi yoki tashqi ta‘sirotlar, jumladan xotiradagi ma‘lumotlarni eslash uyg‘otadi. Hissiyotlar odam kayfiyatini o ‘ zgartirishdan tashqari, bir qator ichki a‘zolar faoliyatiga sezilarli ta‘sir ko ‘ rsatadi: qonda adrenalin miqdori ortadi, yurak faoliyati kuchayib, qon bosimi kolariladi, gazlar, modda va energiya almashinuvi jadallashadi. Skelet muskullari faoliyati o ‘ zgaradi. Oddiy sharoitda muskullar birin-ketin ishga tushrilsa, his-hayajon vaqtida hammasi birdan faol holatga kelishi mumkin. Muskullarda charchash jarayoni sekinlashadi. Bundan tashqari, ta‘sirotlarga sezgirlik ortadi. Demak, his-hayajon qo ‘ zg ‘ alish organizmning foydalanilmagan imkoniyatlarini yuzaga chiqaradi va maqsadga erishishini yengillashtiradi. Bir tomondan, ehtiyojning paydo bo`lishi, ikkinchi tomondan bu ehtiyojni qondirish uchun zarur bo`lgan omil va imkoniyatlarning yetishmovchiligi hissiy zo ‘ riqishga olib keladi, Maqsadga erishish uchun zarur bo`lgan omillarni bilim, ko'nikmalar, tajriba, energiya va vaqt tashkil qiladi. Bu omillardan biriga organizm yetarli miqdorda ega bo`lmasa, zo ‘ riqish holati rivojlanadi. Ehtiyoj, maqsadning ahamiyati qanchalik katta bolsa omil yetishmovchiligi qanchalik ko ‘ p bo`lsa, zo ‘ riqish darajasi shunchalik yuqori bo`ladi. Zo ‘ riqish ma‘lum darajaga yetganda hissiyotni uyg‘otadi. Uning ‗ darajasi tafovut qilinadi.Zo ‘ riqishning birinchi darajasi organizmning diqqat-e‘tibori, ish qobiliyati ortishi bilan ifodalanadi. Odam oldida turgan vazifa yangi bolsa, unga nisbatan qiziqish ortadi, ruhiy va jismoniy imkoniyatlarini ishga soladi. Bunday holat organizmni chiniqtiradi, ish qobiliyatini oshiradi, foydali bo`ladi. Ehtiyojni qondirish, maqsadga erishish uchun birinchi darajadagi zo ‘ riqish holatida ishga solingan imkoniyatlar yetarli bo‗lmasa, zo ‘ riqishning ikkinchi darajasi rivojlanadi, 291 manfiy hissiyot paydo bo`ladi. Odam norozi bo`ladi, jaxli chiqadi. Ammo, u imkoniyatlarini iloji boricha ishga solib, oldida turgan masalani yechishga harakat qiladi. Agar qondirilishi zarur bo`lgan ehtiyoj omillarni organizm ega bolganidan ko ‘ p miqdorda talab qilsa, organizmning imkoniyatlari turgan masalani yechish uchun yetarli bo`lmasa, zo ‘ riqishning uchinchi darajasi rivojlanadi. Maqsadiga erishishga ko ‘ zi yetmagan odam siqilib, eziladi, Zo ‘ riqishning bu darajasida organizm a‘zolari va tizimlarining faoliyati keskin salbiylashadi. 3 AqUy va jismoniy imkoniyatlari kamayadi, odam hech bir ishga qol urgisi kelmaydi, zarar yelicazuvchi omillarga qarshiligi susayadi. Bunday holatning uzoq davom etishi organizmga ziyon qilib, turli kasalliklar rivojlanishiga olib keladi. Shu sababdan, zo ‘ riqishning uchinchi darajasini astenik zo ‘ riqish deydilar. Zo'riqislining uchinchi darajasini organizmning o ‘ ziga xos himoya reaksiyasi desa bo`ladi. Imkoniyatlari yetarli emasligini bilgan organizm maqsadga erishishdan voz kechishga majbur bo`ladi. Ammo, maqsadning ahamiyati, unga erishish zamriyati saqlanib qolsa, organizm mushkul axvolga tushadi, endi zo ‘ riqish to ‘ rtinchi darajaga o ‘ tadi, Bunda nevroz holat ro ‘ y berib, bazi boshqaruv mexanizmlarining shikastlanishiga olib keladi. Zo'riqish darajalarining biri ikkinchisiga osoyishta o‘tishi shart emas. Sharoitga qarab; birdan ikkinchi yoki uchinchi darajadagi zo ‘ riqish holati yuzaga chiqishi mumkin. Nerv tizimi birinehi galda organizm yechishi zarur bo`lgan masalaning ahamiyati va murakkabligi, bu masalani hal qilish uchun zarur omillar miqdorini va shu vaqtda organizmda mavjud bo`lgan omillar miqdorini belg‘liaydi. Zarur miqdor bilan bor bo`lgan miqdorlar o‗rtasidagi munosiblik qancha kam bo`lsa, taraqqiy etgan zo ‘ riqish darajasi shuncha yuqori bo`ladi. Zo ‘ riqishning bu ‗ darajasi sof holda kam uchraydi. Ko ‘ pincha oraliq darajalar kuzatiiadi. Masalan, ikkinchi va uchinchi darajalar oralig‘idagi , bo`lgan zo ‘ riqishi holatida organizmning aqliy imkoniyatlari pasayib ketgan bir vaqtda, uning energetik imkoniyatlari saqlanib qoladi, ortib ketishi ham mumkin. Bunday aql-idrokni yo'qotgan, vaziyatga tushgan odam bema‘ni ishlarni qilib qo'yadi. Zo ‘ riqishning oraliq darajalari boshqa bir shaklda namoyon bo`lishi ham mumkin: odamning aql-idroki o ‘ zgarmaydi, o'z holatini va tevarak atrofdagi xavfhi to ‘ g‘ri baholash qobiliyati saqlanib qoladi, ammo energiya manbalari kamayib ketganidan, o ‘ zini xavf-xatardan saqlashga kuchi yetmaydi. Maium sharoitda rivojlangan zo'riqish darajasi past yoki yuqori bo`lishi odamning hayotiy tajribasiga ham bog‘liq. 0 ‘ xshash sharoitni boshidan kechirgan tajribali odam unga iztirob chekmaydi. Qiyinchiliklarni yengishga o ‘ rganmagan, tajribasiz, kuehsiz odamlarda zoiiqish juda kuchli bo`ladi. Odam zo ‘ riqishlarni ishg ‘ ol qilish uchun zarur bo`lgan omillarga—bilim, ko'nikmalar, vaqt, energiyaga yetarli miqdorda ega bo ‘ hshiga harakat qilishi kerak. XOTIRA Xotira— tirik organizmning muhim xususiyati. Xotira tufayli organizm tashqi ta‘sirotlarni .qabul qilib, olingan ahborotni o ‘ zida saqlaydi va kerak bo`lganda uni qayta tiklaydi, ya‘ni eslaydi. Xotira — markaziy nerv tizimining asosiy vazvfalaridan biri. Har lahzada organizm o ‘ z o ‘ tmishidan kelajakka qadam qo'yadi va uning hozirgi va kelajakdagi xatti-harakatlari boshdan kechirgan tajribasiga ko ‘ p jihatdan bog ‘ liq bo`ladi. Hayot davomida orttirilgan tajriba bilimlarni xotirada saqlanishini markaziy nerv tizimida yuzaga chiqadigan tuzilma — faoliy o ‘ zgarishlar ta‘minlaydi. 292 Ba ‘zi olimlar xotirada saqlanadigan axborotlar genetik kabi DNK yoramida kodga solinadi, degan fikmi aytadilar. Lekin, bu taxminni isbot qilishga qaratilgan tadqiqotlar ijobiy natija bermadi. Olingan ma‘lumotlar xotira mexanizmlarida RNk maium ahamiyatga ega bo`lsa kerak degan fikrga olib keldi. RNK sintezini tezlashtiradigan moddalar, masalan, fenamin o ‘ rganish jarayonini jadallashtiradi. O‘rgatish davomida hayvonlarning miyasida RNK sintezlanishi tezlashadi. Ayni vaqtda miyada kichik peptidlar miqdori oshadi, Bu peptidlar postsinaptik membrananing ion o'tkazuvchanligiga ta‘sir qiladi. Xotira mexanizmlari miya neyronlarining o`zaro bogianishlari takomillashishi, ular o s rtasidagi sinapslar faohyatining faollashishiga. ham bog‘liq. Xususan, o`zgamvchan sharoitda o ‘ stirilgan hayvonlarda (ko ‘ p narsaga o ‘ rganib, o ‘ zgaruvchan sharoitga moslashishga majbur bo`lgan hayvonlarda) miya neyronlari o'rtasidagi sinapslar soni ko'payadi, postsinaptik membrana qalinlashadi, sinaptik tugmachalar kattalashadi va boshqa o'zgarishlar ro‗y beradi. Ma‘lumotni esda saqlash vaqtiga qarab bevosita xotira, qisqa va uzoq vaqtli xotiralar tafovut qilinadi. Avtobus oynasidan koMb ketilayotgan narsalar ‗00-500 millisekund davomida esda turadi. Agar yaqqol, ko ‘ zga tashlanadigan narsa bo'lmasa, ular darrov esdan chiqadi. Bu juda qisqa muddatli bo`lgan bevosita xotira. Ammo, shu payt nimadir bizni eliborimizii o ‘ ziga tortsa, shu axborot qisqa muddatli xotiraga o ‘ tkaziladi. Qisqa muddatli xotirada axborot bir necha lahza saqianadi. Masalan, siz kimdandir tanishingizning telefon raqamini so ‘ radingiz, ammo yozib olishga hog ‘ oz-qalarn yo'q. Bu raqamni dilda takrorlab, telefon, apparatiga yetib borguncha esda saqlaysiz, keyin unutib yuborasiz. Ammo, telefon izlab yurganingizda nimadir diqqatingizni bolsa, raqam esdan chiqadi. Bu misol qisqa muddatli xotira uzoq vaqt davom etmasligini, juda nozik bo`lishini ko'rsatadi. Uni narkoz, miyaga elektr toki bilan ta‘sir qilish, gipoksiya va boshqalar shikastlaydi. Chamasi qisqa muddatli xotiraning elektrofiziologik mexanizmlari impulslarning halqa hosil qilib ulangan neyronlari o ‘ rtasida aylanib yurishidan iborat bolsa kerak. Qisqa muddath xotiradan ba‘zi ma‘lumotlar uzoq vaqtH xotiraga o ‘ tkaziladi. Bu tizimda axborot oylab yillab, ko‗pincha bir umrga saqianadi. Hozir sodir bo`lgan voqealarni eslash bilan uzoq olmishdagi voqealarni eslash o ‘ rtasida juda katta farq bor. Birinchisi juda tez esga keladi, o‘tmishdagi voqealarni eslash esa ancha qiyin bolib, vaqt talab qiladi.Axborotlarni uzoq vaqtli xotiraga olkazish murakkab. mashaqqatli jarayon. Qisqa muddatli xotiraning hajmi juda oz, bir necha saqlanish birligini tashkil qiladi xolos. Uzoq muddatli xotirada saqlanadigan axborot hajmi chegarasiz. Shuning uchun ham kerakli axborotni izlab topish uzoq muddatli xotiraning asosiy muammalaridan hisoblanadi. Hayotda orttirilgan tajriba, bilimlar (ona va chet tillar alifbosi, so ‘ zlariyu, grammatikasidan tortib, juda murakkab matematik formulalargacha) uzoq muddatli xotirada saqianadi. Bu xotiraning hajmi milliard- milliard saqlash birligiga teng bolishiga qaramay, kerakli axborot ancha tez topiladi. Asab kasalliklariga duchor bo`lgan odamlarda o ‘ tkazilgan kuzatishlar yangi axborotlarni o ‘ zlashtirish va eski axborotni esda saqlash jarayonlarining msxanizmlari bir emasligini ko ‘ rsatdi. Bu jarayonlarning biri yo ‘ qotilganda, ikkinchisi saqlanib qolishi mumkin. Axborotni xotiradan izlab, yuzaga chiqarish jarayonini axborotni saqlash jarayonidan farqlash kerak. 293 Biz har qaysi faoliyatning katta yarim sharlar po ‘ stlog ‘ ida o ‘ z «vakolatxonasi» bo'lishini aytib o ‘ tdik. Miyaning ensa soxasi ko ‘ rish bilan, chakka sohalar eshitish bilan, peshona sohalar hissiyotlar bilan bog‘liq. Xotiraning malum tuzilmalar bilan bog ‘ liqligini aniqlashga qaratilgan tekshirishlar natija bemiadi. Axborotni eslab qolish miya ma‘lum sohasining emas, balki bir butun miyaning vazifasidir. Miyasi jarohatlangan odamlarni kuzatish bu taxminning to ‘ g ‘ riligidan dalolat beradi: miya po ‘ stlog ‘ i to ‘ qimasi qancha ko ‘ p yo ‘ qotilsa, xotiraning buzilish darajasi shuncha yuqori bo`ladi. Ammo, bosh miya tuzihnalarining ba‘zilari xotira mexanizmlarida, xususan axborotni qisqa muddatli xotiradan uzoq muddatli xotiraga o'tkazishda muhim bolsa kerak. Maxsus adabiyotlarda tutqanoq kasalini davolash maqsadida gippokampni jarrohlik yo`li bilan olib tashlangan odam to ‘ g ‘ risida axborot bor. Operatsiyadan keyin kasal hodisa, jism, shaxslarni juda qisqa vaqt eslab qolardi. U bilan suhbatlashib, xonadan chiqib ketib, bir necha daqiqadan keyin qaytib kelsangiz, sizni ko ‘ rganini eslay olmasdi. Oilasi yangi joyga ko ‘ chganidan bir yil keyin ham yangi manzilini eslay olmadi, yangi uyini topoimas, doim eski uyiga borardi. Operatsiyadan oldingi hodisalarni unutmagan edi. Demak, gippokampni olib tashlash uzoq muddatli xotiraga ta‘sir qihnasdan, axborotlarni qisqa vaqtli xotiradan uzoq muddatli xotiraga oikazish jarayonini buzgan Uzoq muddatli xotira mexanizmlari sinapslar о ‘ tkazuvchanligiga bog‘liq. 0‗rgatish jarayoni sinapslarda faol xohnoretseptorlar sonini oshiradi, po'stloq neyronlarining asetilxolinga sezgirligini oshiradi. Bu eslab qolishni yaxshilaydi. Adetilxolhming antagonistlari xotirani shikastlab, amneziyaga (xotira yo'qolishiga) olib keladi. Katexolarninergik va serotoninergik tizimlar ham uzoq muddatli xotira mexanizmlarida ishtirok etadi. Xususan, noradrenalin shartli signal yuzaga chiqargan qo'zgalish vaqtini uzaytiradi va shu yoi bilan tezlashtirib, hosil bo`lgan konikmalaraing xotirada saqlanishini ta‘minlaydi. Xotiralarni tasnif etilishining boshqa tamoyili ham bor. I. G. Beritashvili namoyon bo‗lishiga qarab, obrazli, sharth reflektor hissiy va so ‘ z-mantiq xotiralarini ajratgan. Obrazh xotira xayotiy aqamiyatga ega bo`lgan oldin uehratilgan obekt qiyofasim esda saqlash va qayta tiklash imkoniyatini beradi. Sharth reflektor xotira shartli harakat va sekretor reaksiyalar hosil bo`lganidan ancha vaqt o ‘ tgach, ularni eslab, takrorlashdan iborat. Hissiy xotira boshdan kechirilgan sharoit va hodisalar qayta uchraganida awal shu sharoitlarda namoyon bo`lgan hissiyotlarni eslashni ta‘minlaydi, So‗z-mantiq xotirasi tashqi jisrn va hodisalarni ham o ‘ z kechinmayu xatti-harakatlarni ifodalovchi so'zlarni xotirada saqlash va eslashdir. DIQQAT Odam va yuqori hayvonlarning ayni paytda ahamiyatga molik narsa yoki hodisaga nisbatan bilim orttirish faoliyatini qaratish diqqat deyiladi. Uzoq yillar davomida bir- birini ko'rmagan sinfdoshlar yig‘ilishini ko ‘ z oldingizga keltiring. Ular guruxlarga bolinib, hayajonlanib, suhbatlashmoqdalar. Bir gumxning suhbatiga quloq solsangiz hamma gapni bilib olishingiz mumkin. Boshqa guruxlarning gapi esa shu asnoda qulogingizga kinnaydi: ulardan kelayotgan tovushlarni eshitgandek bo`lasizu, ammo gapning ma‘nosim tushunmaysiz. Demak, diqqat tanlash xususiyatyga ega. Ayni vaqtning o'zida bir nechta guruxning suhbatida ishtirok etishga harakat qilish mumkin. Ammo, gap jiddiy narsalar ustida ketganda, ular o‗rtasidagi gap- so'zlarning mag‘ziga yetohnaysiz. Diqqat bir vaqtning o'zida turli manbalardan, turh kanallar bo`ylab 294 kelayotgan va biri ikkinchisiga halaqit berayotgan axborotlar ichidan hoziming o'zida kerakli (qiziqarli) bo`lganini ajratib olish imkonini beradi. Agar ajratish qobiliyatimiz bo`lmaganida edi, hayot alg ‘ ov- dalg‘ov bo`lib ketardi, chunki sodir bo`layotgan hodisalar mohiyatini ular bitta-bitta yuzaga chiqqan taqdirdagina anglash mumkin bo`lardi. Ikkinchi tomondan, diqqat bir vaqtning o ‘ zida sodir bo`layotgan voqealarni nazorat qilish imkoniyatini chegaralaydi. Diqqatni asosan bitta kanaldan kelayotgan axborotga qaratsak, boshqa kanallardan kelayotgan, hatto ahamiyatli axborotlar nazoratdan chetda qohbketadi. Diqqatni bitta hodisaga qaratgan holda qolganlarini ham maium darajada nazorat qilib turish qobiliyatini rivojlantirish juda muhim. Bunga axborotni saralash e‘tibomi ayni vaqtda muhim bo`lgan axborotga qaratish, boshqa kanallardan kelayotgan axborot miqdormi kamaytirish yo`li bilan erishish mumkin. Markaziy nerv tizimining tuzilishi faollik ko'rsatish tamoyillari ko ‘ rsatilgan jarayonlarning yuzaga chiqishiga imkoniyat tug‘diradi Masalan,retseptorlarning axborotlarni saralashga ixtisoslashgani maium. Ikkinchi darajah axborotlarni, MNT ga o ‘ tishini chegaralashda afferent yo`llarning tuzilishida uchratiladigan torayuvchi voronka tomoyili katta ahamiyatga ega. Bu tuzilish xususiyatlardan tashqari, diqqat-e‘tibor hodisasida markaziy nerv tizimining faoliyat ko‘rsatishidagi induksiya, to'nlanish va dominanta tomoyillari katta rol o ‘ ynaydi. Shular tufayli, diqqat muhim axborotga qaratiladi, va shu axborotga qiziqish turg ‘ unlashadi Download 4.57 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|