Muqaddima

AVTONOM NERV TIZIMINING FAOLIYATLARGA TA'SIRI 
Avtonom nerv tizimi a'zolar faoliyatini uyg'unlashtirib, hayotiy jarayonlarning 
muvozanatini ta'minlaydi. Modda almashinuvini, a'zolar va markaziy nerv tizimi 
qo'zg'aluvchanligini ham boshqaradi. 
A'zolarning aksariyati ham simpatik, ham parasimpatik nervlanishga ega. Ba'zilarini 
avtonom nerv tizimining uchinchi qismi – metasimpatik nerv tizimi ham boshqaradi. 
Simpatik nerv tizimi qo'zg'aalganda organizmda rivojlanadigan o'zgarishlarni 
tasavvur qilish uchun tashlanishga yoki qochishga tayyorlangan hayvonni eslang. Bu 
vaqtda uning qorachiqlari kengayib, ko'zlari yonadi, yuragi gupillab uradi, teri va 
ichkia'zolar qon tomirlari torayib, skelet muskullari va miya tomarlari kengayadi. Havo 
yo'llarining silliq muskullari bo'shashib, kengayadi, o'pkaga havo ko'p kiradi. Shu tufayli 
organizmga ko'p miqdorda kislorod yetkaziladi. Jigar va yog' hujayralari qonga ko'plab 
glyukoza va yog' kislotalar ajratadi, binobarin, miya va skelet muskullari energiya bilan 
yaxshi ta'minlanadi. Bu o'zgarishlarning barchasi organizmning qiyin ahvoldan 
chiqishiga qaratilgan. 
Parasimpatik tizimning qo'zg'alishi organizmda tinchlik va osoyishtalikka olib keladi. 
Yurak urishi soni va kuchi kamayadi, ichki a'zolar tomirlari kengayadi, qorachiqlar 
torayadi. Bronxlar ham torayadi. Bu vaziyat hayvon to'yib ovqat yegach, dam olayotgan 
holatga oxshaydi. Ko'pgina a'zolar faoliyatiga simpatik va parasimpatik tizimlar qarama-
qarshi ta'sir qiladi. Masalan, parasimpatik nerv bronxlarni toraytirsa, simpatik nerv 
kengaytiradi, birinchisi yurak qisqarishlarini kamaytirsa, ikkinchisi ko'paytiradi. Ammo 
bu qoidaga hamma faoliyatlar ham bir xil bo'ysunmaydi. Masalan, parasimpatik nervning 

---

92 
qo'zg'alishi so'lak bezlari faoliyatini kuchaytiradi. Bunda organik moddalari oz bo'lgan 
so'lak ajraladi. Simpatok nervni ta'sirlash ham so'lak ajralishiga olib keladi. Ammo uning 
miqdori oz, organik moddalarga boy bo'ladi. Demak, ba'zi faoliyatlarni boshqarishda 
avtonom nerv tizimining har ikkala qismi bir-biriga ko'maklashadi. 
Yuqorida simpatik tizimnning qo'zg'alishi ko'z qorachiqlarini kengaytiradi, 
parasimpatik tizim esa uni toraytiradi, degan edik. Ammo bu refleksda avtonom nerv 
tizimining bo'limlari o'rtasida qarama-qarshilik ham, hamkorlik ham yo'q. Gap shundaki, 
parasimpatik nerv rangdor pardaning xalqa muskullarini, simpatik nerv esa radial 
muskullarni nervlaydi. Demak, bu nervlarning effektori boshqa-boshqa. Simpatik va 
parasimpatik tizimlar faqat faqat bitta effektorni nervlagandagina, raqiblik yoki hakorlik 
to'g'risida gap yuritish mumkin. 
Avtonom nerv tizimining ahamiyatini aniqlashda ham olib tashlash usuli qo'llaniladi. 
Simpatik chegara stvoli butunlay olib tashlangan hayvonlarda bir qaraganda, ichki a'zolar 
faoliyati uncha o'zgarmaydi. Qon bosimi me'yorida bo'ladi, hazm tizimi ovqatni 
yetarlicha o'zlashtiradi, urchish, homilador bo'lish, bola tug'ish qobiliyatlari saqlanib 
qoladi. Shunga qaramasdan, bunday hayvonlar issiq va sovuqqa, umuman, boshqa muhit 
o'zgarishlariga yaxshi moslash olmaydilar. Zararlovchi omillarga qarshilik ko'rsatish 
qobiliyati susayib ketadi. Simpatoektomiya qilingan hayvonlarda xavf tug'ilganda, yurak 
urishining tezlashishi, qorachiqlarning kengayishi, skelet muskullari tomirlarining 
kengayishiga o'xshash himoya reaksiyalari kuzatilmaydi. 
Parasimpatik nervlarni kesib tashlash ham a'zolar faoliyati uchun befarq emas. Sayyor 
nervni kesish yurak urishining tezlashishiga, ma'da bezlarida xlorid kislota ajralishining 
kamayishiga va boshqa o'zgarishlarga olib keladi. Ammo, me'da-ichakning harakati 
uncha o'zgarmaydi. Gap shundaki, preganglionar parasimpatik tolalar hazm a'zolari 
devoridagi silliq muskul tolalarida emas, balki metasimpatik tizim neyronlarida tugaydi. 
Bu tolalar kesilsa, metasimpatik tizim me'da-ichak harakatlarini o'z-o'zicha boshqarib 
turaveradi. 
Metasimpatik tizimning yuqori darajadagi avtonomligi shundaki, tarkibida reflektor 
faoliyatni to'la ta'minlaydigan tuzilmalar bor. Bu tizimning o'zida sezuvchi unsurlar – 
mexano-, xemo-, termo- va osmoretseptorlar mavjud. Ulardan tizim tugunlari sezuvchi 
tolalar orqali ichki a'zo devorlarining holati to'g'risida axborot olib turadi. Bu impulslar 
prqa va bosh miya markazlariga yetib borishi mumkin. 
Metasimpatik neyronlar bir-biri bilan sinnapslar yordamida bog'lanib, kovak a'zolar 
devorida to'rlar hosil qiladi. Bu yerda, birinchidan, sensor axborot tahlil qilinadi. 
Ikkinchidan, efferent impulslar shakllanib, efferent neyronlar orqali a'zo harakatlariga 
o'zgartirish kiritib turiladi. 
Yuqorida simpatik nerv tizimining ta'sir o'tkazish doirasi kengligi aytilgan edi. 
Deyarli hamma a'zo va tizimlar simpatik nervlarga ega. Parasimpatik tizim nazorat 
qiladigan doira ancha tor. Ba'zi a'zo va to'qimalarda parasimpatik nervlar umuman yo'q.
Metasimpatik tizim ta'siri juda chegaralangan. U faqat o'z-o'zidan harakat qilish 
qobiliyati bo'lgan ichki a'zolarga tarqaladi. 
Ichki a'zolarda metasimpatik mahalliy boshqaruv tizim mavjudligining fiziologik 
mohiyati shundaki, u markaziy nerv tizimini bu faoliyatlarni boshqarishdagi ishtirokdan 
ko'p jihatdan xolis qiladi, boshqarish esa ishonchli bo'ladi.