Muqaddima

AVTONNOM NERV TIZIMINING REFLEKTOR FAOLIYATI 
Yuqorida aytilganlardan ko'rinib turibdiki, avtonom nerv tizimida reflektor faoliyat 
ko'rsatish uchun zarur bo'lgan hamma tuzilmalar mavjud. Avtonom markazlarga 
aloqador retseptorlarning ta'sirlanishi vissero-visseral, vissero-somatik, vissero-sensor va 
aksonreflekslar yuzaga chiqarishi mumkin, 
Vissero-visseral reflekslar. Bu reflekslar ichki a'zolardagi retseptorlarning 
qo'zg'alishi natijasi bo'lib, boshqa bir a'zo faoliyatida ma'lum o'zgarish paydo qiladi. 
Vissero-visseral reflekslar tabiiy sharoitda juda keng tarqalgan. Mumtoz Gols refleksi 
bunga misol bo'la oladi. Ichak tutqich retseptorlarining qo'zg'alishi yurak faoliyatini 
susaytiradi. Yana bir misol: karotid koptokcha va aortaning refleksogen sohasini 
ta'sirlash qon bosimi va yurak urishi o'zgarishiga olib keladi. 
Vissero-somatik reflekslar. Vissero-somatik reflekslar ichki retseptorlar qo'zg'alganda 
ichki a'zolar faoliyati o'zgarishi bilan bir qatorda skelet muskullarining faolligi o'zgarishi 
shaklida namoyon bo'ladi. Masalan, karotid koptokcha retseptorlarining qo'zg'alishi biror 
sababdan oshgan qon bosimini asli holiga qaytaradigan o'zgarishlarni sodir qiladi – yurak 
urishi susayib, qon tomirlar kengayadi. Ayni paytda organizmning umunmiy harakat 
faolligi kamayadi. Me'da-ichak tizimi retseptorlarining qo'zg'alishi qorin va qo'l-oyoq 
muskullari qisqarishiga olib kelishi mumkin. 
Vissero-sensor reflekslar. Vissero-sensor refleks deganda ichki retseptorlar qozg'alishi 
natijasida ichki a'zo;ar faoliyatining o'zgarishi, skelet muskullari faoliyatida siljishlar ro'y 

---

91 
berishi bilan bir qatorda, somatik sezgirlikning o'zgarishi tushuniladi. Bunday refleks 
paydo bo'lganda ichki retseptorlardan impulslarni qabul qiluvchi segmentdan afferent 
tolalar olgan tana sohasida sezgirlik ortadi. 
Akson-refleks, periferik reflekslar. Qo'zg'alishning neyron tanasi ishtirokisiz, 
aksonning bir shoxidan ikkinchi shoxiga o'tishi natijasida ro'yobga chiqadigan 
reaksiyalarga akson-refleks deyiladi. Bu hodisani somatik va avtonom efferennt 
neyronlarning shoxlarida kuzatish mumkin. Akson-refleksning yuzaga chiqishi 
jarayonida aksonning bir shoxida paydo bo'lgan qo'zg'alish, tola ikki tomonlarna 
o'tkazish qobiliyatiga ega bo'lganidan, markazga intilib, boshqa shoxga o'tadi va 
markazdan qochish yo'nalishida effektorga yetib, uni ishga soladi. Masalan, orqa miya 
bolan aloqasi uzilgan me'da osti nervining markaziy uchi ta'sirlansa, qovuq muskullari 
qisqaradi. Ba'zi tadqiqotchilar akson-refleksni tabiiy sharoitda uchramaydigan sun'iy 
hodisa, deydilar. 
Akson-reflekslarning ahamiyati uncha aniq bo'lmasada, ularga o'xshagan periferik 
reflekslar ichki a'zolar faoliyatini boshqarishda katta rol o'ynaydi. Bu reflekslar chin 
refleks yoyiga ega – uning retseptori, afferent neyroni, oraliq neyroni, efferent neyroni va 
effektori bor. Faqat afferent neyron efferent neyron bilan (odatda oraliq neyron 
ishtirokida) markaziy nerv tizimida emas, balki periferik tugunda tutashadi. Bu tugunni 
markaziy nerv tizimi bilan bog'lab turuvchi preganglionar tolalar kesilsa ham periferik 
refleks shikastlanmaydi. 
Ye. Sinelnikov o'z vaqtida hayvon tanasidan ichki a'zolarni yaxlit ajratib oldida, 
fiziologik eritmaga solib tajriba o'tkazdi va shu yo'l bilan to'g'ri ichak cho'zilganda 
bachadon va qovuq muskullarining qisqarishini ko'rsatib berdi.