Muqaddima

Aldosteron. Buyrak usti bezlarining bu gormoni buyraklarda Na
+
qayta so‘rilishini 
tezlashtiradi, suv yo‘qotish kamayadi, qon hajmi ko‘payib, bosim ko‘tariladi. Aldosteron 
tomirlarning silliq muskullarini angiotenzin II ga sezgirligini oshiradi. Angiotenzinning 
ta‘siri bir necha soatdan keyin boshlanib, bir necha kun davom etadi. Aldosteronning 
qondagi miqdori haddan tashqari ko‘payib ketsa, organizmda suv va tuzlar yig‘ilib 
qoladi, gipertenziya holati rivojlanadi. Gormon yetishmovchiligi esa gipotoniyaga olib 
keladi. 
Yuqorida aytilganlardan shu narsa ayon bo`ladiki, gemodinamikani boshqarishda 
ishtirok etadigan mexanizmlardan hech qaysisi faqat bir ko‘rsatkichga ta‘sir qilmaydi. 
Ularning deyarli hammasi qay darajada bo`lmasin yurakdan haydalayotgan qon 
miqdoriga, qon oqimiga bo`lgan umumiy qarshilikka, tomirlar sig‘imiga va ulardagi 
qonning hajmiga ta‘sir qiladi. Qon bosimi va hajmi doimiyligini uch pog‘onadagi 
boshqaruv mexanizmlari ta‘minlaydi. Qon bosimining qisqa muddatli o‘zgarishlarini 
tomirlar tizimining hajmini o‘zgartiruvchi mexanizmlar me‘yoriga keltiradi. Bosimning 
o‘zgarishi davomli bbo`lsa, qon hajmiga ta‘sir qiluvchi mexanizmlar ishga tushadi. 
Dastlab, qonda suv va elektrolitlar miqdori o‘zgaradi. Keyin esa plazmadagi oqsillar 
miqdori va shaklli elementlar miqdori ham o‘zgarishi mumkin. 
MARKAZIY NERV TIZIMINING QON AYLANISHINI 
BOSHQARISHDAGI ISHTIROKI 
 
Yurak-qon tomir tizimi faoliyatini boshqarishda markaziy nerv tizimining deyarli 
hamma qismi ishtirok etadi. Bu qismlarning qon aylanishini boshqarishdagi o‘zaro 
munosabatlari juda murakkab. Ular tomirlar holatiga bevosita, refleks yo`li bilan yoki 
ichki sekretsiya bezlari orqali, ularning faoliyatini o‘zgartirib, ta‘sir o‘tkazadi. Tabiiy 
sharoitda bu ta‘zirlarni bir-biridan ajratib bo`lmaydi. Agar bu jarayonlarni juda 

---

158 
soddalashtirsak, qon aylanishini boshqarishda markaziy nerv tizimining ishtirokini to‘rt 
bosqichga bo`lish mumkin. 
Orqa miya markazlari eng pastki bosqichda turadi. Bu markazlarning qon aylanishiga 
ta‘siri orqa miya ko‘ndalang kesilganda yaqqol namoyon bo`ladi. Agar kesim oxirgi 
bo‘yin segmenti va birinchi ko‘krak segmenti o‘rtasiga tushsa, hayvon mustaqil nafas 
olish imkoniyatini saqlab qoladi. Bunday hayvonning qon bosimi avvaliga keskin 
pasayib ketadi, hayvon spinal karaxtlik holatiga tushadi. Keyin bosim asli holiga keladi. 
Endi hayvonlarda qon aylanishni o‘zgargan sharoitga bemalol moslashishini kuzatish 
mumkin. Masalan, tomirlardagi qonning 25% tashqariga chiqarilsa, bosim sog 
hayvonlarda kuzatiladigan tezlikda asli holiga keladi. Bu moslashish reaksiyasini orqa 
miyadagi simpatik markazlar ta‘minlaydi. Tabbiiy sharoitda orqa miya markazlarining 
gemodinamikaga ta‘siri uncha sezilarli emas. 
Ayni vaqtda miya stvolidagi markazlar qon oqishini boshqarishda yetakchi rol 
o‘ynaydi. Bu iikinchi bosqichdagi markazlarni uzunchoq miya va Varoliy ko‘prigida 
joylashgan tuzilmalar tashkil qiladi. Ulardan biri V.F.Ovsyannikov kashf etgan 
tomirlarni harakatlantiruvchi markazdir. Markaz shikastlanganida qon bosimi 60-70 
mm.s.u. gacha pasayib ketadi. Demak, tabiiy sharoitda tomirlarni harakatlantiruvchi 
markaz doimiy tonusga ega bo`lib, tomirlarni toraytirib turadi. Markaz faoliyatini batafsil 
o‘rganish uning ikki qismdan – pressor va depressor qismlardan tuzilganligini ko‘rsatdi. 
Pressor qismining qo‘zg‘alishi arteriyalarni toraytirib, qon bosimini oshiradi. Depressor 
markaz qo‘zg‘alganda, arteriyalarni kengaytiradi va qon bosimini pasaytiradi. Miyaning 
stvol qismidagi markazlar organizm tinch holatda bo`lganda gemodinamikaning asosiy 
ko‘rsatkichlarini bir me‘yorda saqlab turish qobiliyatiga ega. Asosan tomirlarni 
toraytiruvchi simpatik nervlarni tonusini o‘zgartirish yo`li bilan ta‘sir qiladi. O‘z 
navbatida bu nervlar to‘nusi tomir refleksogen sohalaridan keladigan afferent impulslar 
ta‘sirida o‘zgarib turadi. Afferent impulslarning kuchayishi vazokonstriktorlarning 
tonusini 
pasaytirib, 
tomirlarni 
kengaytiradi. 
Bu 
impulsatsiyaning 
kamayishi 
vazokonstriktorlar tonusini oshirib, tomirlarni toraytiradi. 
Tomirlarni harakatlantiruvchi markazga qo‘shni nafas markazidan va markaziy nerv 
tizimining yuqori qismlaridan keladigan impulslar ham ta‘sir qiladi. Yuqori 
markazlardan birinchi galda gipotalamusning gemodinamikaga ta‘siri kuchli. Miyaning 
bu qismi stvol qismidagi markazlarni uzluksiz nazoratda tutadi. Ularning tonusi va 
reflektor faoliyatini o‘zgartirib, tana qismlari o‘rtasida qonni qayta taqsimlaydi. Bundan 
tashqari, gipotalamus turli hissiyotlar(qo‘rqish, g‘azablanish, quvonch) bilan bog‘liq 
gemodinamika o‘zgarishlarini shakllaydi. Gipotalamus qon aylanishini boshqaruvchi 
mexanizmlarning uchinchi bosqichi bo`lsa, to‘rtinchi eng yuqori bosqichi miya yarim 
sharlari po‘stlog‘idir. Qon aylanishiga sezilarli ta‘sir ko‘rsatuvchi sohalar bir nechta. 
Birinchidan, bu premotor va motor sohalar. Ularning qo‘zg‘alishi pressor reaksiyalarni 
yuzaga chiqaradi. Yarim sharlarning medial yuzasidagi sohalar, peshona va tepa 
sohalarining bazal yuzasi ham qo‘zg‘alganda qon aylanishiga ta‘sir qilib, bosimni 
pasaytiradi. 
Miya po‘stlog‘i rejalashtirilgan xatti-harakatlardan oldin maqsadga erishish uchun 
zarur bo`lgan gemodinamika o‘zgarishlarini shakllaydi. Bu muhim reaksiyalar vegetativ 
nerv tizimi tomonidan boshqariladigan qon aylanishini somatik nervlar yordamida idora 
etiladigan skelet muskullarining faollik darajasiga moslashishini ta‘minlaydi. 
Faoliyat boshlanishidan oldin rivojlanadigan gemodinamika o‘zgarishlari shartli 
refleks yo`li bilan yuzaga chiqishi mumkin. 

---

159