Muqaddima

 
TOMIRLARDA QON HARAKATINING BOSHQARILISHI 
Regional (mahalliy) qon aylanishining boshqarilishi. Organizmning muayyan 
qismlarida qon oqimining miqdori, bu miqdorni a‘zolarning qonga bo`lgan talabiga 
moslashishi asosan tomirlar diamtrining o‘zgarishi va qon oqimiga qarshilikni 
boshqarish yo`li bilan ta‘minlanadi. 
Periferik qon tomirlarda qon oqimining o‘zgarishi mahalliy (o‘sha joyning o‘zida 
vujudga keladigan) mexanizmlar yordamida, nerv va gumoral yoi bilan ro‘yobga chiqadi. 
Nerv va gumoral omillardan tashqari, periferik qon aylanishining metabolik yoi bilan 
o‘z-o‘zidan boshqarilishi katta ahamiyatga ega. 
Kislorod yetishmovchiligi. Qonda O
2
ning kamayishi periferik tomirlarni 
(arteriolalarni) kengaytiradi. Tabiiy sharoitda modda almashinuvining va O
2
sarfining 

---

154 
jadallashuvi a‘zolarning faolligi kuchayganda kuzatiladi. O
2
ning qondagi tarangligi 
pasayadi, tomirlar kengayib, qon oqish hajmi ortadi. 
Metabolizm moddalari. Faolligi oshgan to‘qimalarda miqdori ko‘payadigan qator 
moddalarning aksariyati (CO
2
, H
+
, piruat, ADF, AMF, adenozin) tomirlarni sezilarli 
darajada kengaytirish qobiliyatiga ega. Ularning ta‘siri mikrotsirkulyator tomirlarda 
yaqqol ko‘rinadi. 
Biologik faol moddalar. Mahalliy qon oqishini boshqarishda ba‘zi biologik faol 
moddalarning ahamiyati katta. Bulardan kininlar, gistamin, adrenalin va noradrennalinni 
ko‘rsatish mumkin. 
Hazm tizimi bezlari qo‘zg‘alib, shira ishlab chiqara boshlaganda qon tomirlar 
kengayadi. Bu asosan bez hujayralari ishlab chiqaradigan kininlar samarasi hisoblanadi. 
Masalan, bez hujayralar kallikrein degan ferment ishlab chiqaradi. Bu ferment 
plazmaning α-globulinini parchalab, polipeptid kallidin paydo bo`lishiga olib keladi. 
Kallidin bradikininga aylanadi. Kallidin va bradikinin tomirlarni sezilarli darajada 
kkengaytirish qobiliyatiga ega. 
Gistamin asosan teri, shilliq pardalar jarohatlanganda ajraladi. U bazofillar va boshqa 
hujayralardan to‘qimalar jarohatlanganda erkin holatga o‘tadi. Gistamin arteriola va 
venulalarni kengaytiradi, kapillyarlar devori o‘tkazuvchanligini oshiradi. 
Adrenalin va noradrenalin buyrak usti bezlarining mag‘iz qismida oz miqdorda 
uzluksiz ishlab chiqariladi. Bu gormonlar hamma tomirlarning silliq muskullariga ta‘sir 
ko‘rsatadi. Noradrenalin asosan tomirlarni toraytiradigan nervlarning mdiatori sifatida 
xizmat qilsa, adrenalin gormon rolini bajaradi. 
Buyrak usti bezidan ajraladigan katexolarninlarning 80% adrenalinga, faqat 20% 
noradrenalinga to‘g‘ri keladi. Vaziyatning turli o‘zgarishlari (qo‘rqish, g‘azablanish va 
hokazo) katexolarninlarni qonga o‘tishini tezlashtiradi. Adrenalin ba‘zi tomirlarni 
toraytiradi, ba‘zilarini esa kengaytiradi. 
Katexolarninlarning qon tomirlar silliq muskullariga ta‘siridagi farqni qon tomirlarda 
adrenoretseptorlarning ikki turi (α- va β- adrenoretseptorlar) borligi bilan izohlash 
mumkin. 
α- adrenoretseptorlarning qo‘zg‘alishi tomir muskullarining qisqarishiga, tomirning 
torayishiga olib keladi. β- adrenoretseptorlarning qo‘zg‘alishi tomirlarni kengaytiradi. 
Noradrenalin 
ko‘proq α- adrenoretseptorlarga, adrenalin esa α- va β- 
adrenoretseptorlarga ta‘sir etadi. 
Ko‘pchilik qon tomirlarda retseptorlarning ikkala turi ham bor. Ammo ularning 
nisbati bir xil emas. Agar qon tomirda α- adrenoretseptorlar ko‘proq bo`lsa, adrenalin uni 
toraytiradi, β- adrenoretseptorlar ko‘p bo`lsa – kengaytiradi. 
Shuni ham aytib o‘tish kerakki, β- adrenoretseptorlarning qo‘zg‘alish bo‘sag‘asi α- 
adrenoretseptorlarnikiga qaraganda past. Demak, qonda adrenalin miqdori kam 
(fiziologik) bo`lsa, u faqat β- adrenoretseptorlarni qo‘zg‘atib, tomirlarni kengaytiradi. 
Qonda adrenalin ko‘payib ketsa, α- adrenoretseptorlar ham qo‘zg‘aladi, tomirlar 
torayadi. 
α- va β- adrenoretseptorlar birdan qo‘zg‘alsa, α- adrenoretseptorlarning qo‘zg‘alish 
samarasi ustun chiqadi – tomir torayadi. 
Qon aylanishini boshqarishda mahalliy mexanizmlarning roli katta. Ammo bu 
mexanizmlarning o‘zi qon aylanishini muhitning tez o‘zgarishlariga toia moslashtira 
olmaydi. Bunga mahalliy mexanizmlar bilan bir qatorda markaziy boshqaruv 
mexanizmlari faolligi tufayligina erishish mumkin. 

---

155