Muqaddima

O’PKA VENTILYATSIYASI, HAJM VA SIG’IMLARI 
Vaqt birligida o‘pkadan o‘tayotgan havo miqdori – o‘pka ventilyatsiyasi nafas 
olishning chuqurligi va tezligiga bog‘liq. Tashqi nafasning bu ikki ko‘rsatkichi ancha 
keng doirada o‘zgarib turadi. 
Tinch holatda katta yoshli odam 500 ml ga yaqin havoni nafasga oladi va chiqaradi 
(42-rasm). Havoning bu hajmi nafas havosi, deb ataladi. Odatdagicha nafas olingandan 
keyin yana qo‘shimcha ravishda anchagina havo olinishi mumkin. Bu hajm nafas 
olishninh qo‘shimcha hajmi, deyiladi va 2000-2500 ml ni tashkil qiladi. 
Tinch nafas chiqarilgandan keyin yana qariyb 1500 ml havoni nafasdan chiqarish 
mumkin. Bu hajm nafas chiqarishning qo‘shimcha hajmi, deyiladi. Qo‘shimcha hajmlar 
mavjudligi zarur bo`lganda nafasning chuqurlashishiga imkon beradi. 
Nafas havosi, nafas olishning qo‘shimcha hajmi va nafas chiqarishning qo‘shimcha 
hajmlari yig‘indisi o‘pkaning tiriklik sig‘imini (O‘TS) tashkil qiladi. Uning hajmi 
taxminan 4000-4500 ml. Bu sig‘imni birdan oichash mumkin. Buning uchun odam 
atmosferadan iloji boricha chuqur nafas olib, havoni o‘pkasidan oxirigacha spirometrga 
chiqarishi kerak. 
O‘pkaning tiriklik sig‘imi o‘pka va ko‘krak qafasining kengayish qobiliyati 
ko‘rsatkichi hisoblanadi. Ko‘rsatkich miqdori o‘zgaruvchan bo`lib, odamning yoshi, 
jinsi, tananing katta-kichikligi, fazodagi holati va jismoniy ish bajarishga moslashishga 
bog‘liq. O‘TS odamning yoshi 40 dan oshgandan keyin sezilarli darajada kamayadi. 
Ayollarda O‘TS erkaklardagi ko‘rsatkichdan 25% kam. Odam tik turganda O‘TS 
yotgandagiga qaraganda ko‘proq. Mashq qilganlarda O‘TS jismoniy ish bilan 
shug‘ullanmaganlarnikidan ko‘proq bo`ladi. 
Oxirigacha nafas chiqarilgandan keyin ham o‘pkada 1000-1500 ml havo qoladi. U 
qoldiq havo deb ataladi. 
Funksional qoldiq sig‘im ham tafovut qilinadi. Bu sig‘im tinch nafas chiqarilgandan 
keyin o‘pkada qolgan havo hajmini ko‘rsatadi. Funksional qoldiq sig‘imning fiziologik 
ahamiyati alveolyar havoning gaz tarkibida nafas olib, nafas chiqarishga bog‘liq bo`lgan 
o‘zgarishlarni maromlab turishda. Atmosfera havosi alveolalarga bevosita kirib-
chiqqanda, alveola havosi tarkibidagi O
2
va CO
2
miqdori nafas bosqichlariga bog‘liq 
holda keskin o‘zgarib turadi. Tinch holatda nafas hajmi (500 ml) funksional qoldiq 
sig‘imdan bir necha marta kam. Kislorodga boy, karbonat angidridi kam bo`lgan oz 
miqdordagi nafas havosi anchagina katta bo`lgan funksional qoldiq sig‘im bilan 
aralashganda, alveolyar havo tarkibi uncha o‘zgarmaydi. Alveolyar havo bilan qon 
o‘rtasida gazlar almashinuvi mo‘tadil bo`lishi uchun buning ahamiyati katta. Tiriklik 
sig‘imi va qoldiq havo yig‘indisi o‘pkaning umumiy sig‘imini tashkil qiladi va u 5500-
6000 ml. 
O‘pkaning tiriklik sig‘imini, uni tashkil qiluvchi nafas havosini va nafas olish hamda 
nafas chiqarishning qo‘shimcha hajmlarini spirometr yordamida bevosita aniqlash, 
spirograf yordamida qog‘ozga yozib olish mumkin. 
Qoldiq havoni, o‘pkaning funksional qoldiq sig‘imini bevosita oichab bo`lmaydi. Ular 
odatda inert gazlar yordamida vositali yoi bilan aniqlanadi. 

---

166 
Katta yoshdagi odam tinch holatda bir daqiqada 16-20 marta nafas oladi. Nafas hajmi 
500 ml ga teng bo`lsa, o‘pkadan shu vaqt ichida 8-10 litr havo o‘tadi yoki o‘pka 
ventilyatsiyasi 8-10 litrga teng bo`ladi. Ammo o‘pka ventilyatsiyasining hajmi nafas 
olishning qanchalik samarali ekanligi to‘g‘risida axborot bermaydi. Buni quyidagi misol 
bilan ko‘rsatish mumkin. Kimdir nafas hajmi 300 ml bo`lgan holda 1 daqiqada 20 marta 
nafas oladi. O‘pkaning ventilyatsiyasi 6000 ml bo`ladi. Boshqa bir odam 1 daqiqada 10 
marta nafas oladi, uning nafas hajmi 600 ml. Bu odamning o‘pka ventilyatsiyasi hajmi 
ham 6000 ml. Ammo ikkinchi shaxsning nafasi opkada gazlar almashinuvini e‘tiborga 
olganda samaraliroq. Gap shundaki, nafasga olingan havoning bir qismi alveolalarga 
yetib bormay, zararli bo‘shliqda qoladi. Zararli bo‘shliq hajmi taxminan 140 ml. Demak, 
birinchi shaxs nafasga olingan 300 ml havodan alveolalarga 160 ml, ikkinchisining 
alveolalariga 460 ml (600 ml - 140 ml = 460 ml) havo yetib boradi. Ularning alveolyar 
ventilyatsiyasi (bir daqiqada alveolalardan o‘tgan havoninhg hajmi) quyidagicha bo`ladi: 
Birinchi shaxsniki – 160 ml x 20 = 3200 ml, 
Ikkinchi shaxsniki – 460 ml x 10 = 4600 ml. 
Misoldan ko‘rinib turibdiki, siyrak, lekin chuqur nafas olish ancha samarali.