Muqaddima

NAFAS 
VAQTIDA 
O’PKA 
HAJMINING 
O’ZGARISHI, 
PLEVRA 
BO’SHLIG’IDAGI VA ALVEOLALARDAGI BOSIM 
 
O‘pkada muskullar bo`lmaganidan (faqat bronxlada bir oz silliq muskul tolalari bor), 
u mustaqil harakat qila olmaydi. Ammo nafas olib, nafas chiqarilganda o‘pka ko‘krak 
qafasi bilan bir vaqtda kengayib-taratib turadi. Atmosfera bosimi o‘pkaga faqat 
ichkaridan nafas yo`llari orqali ta‘sir ko‘rsatadi. Uning kuchi o‘pkani kengaytirib, 
ko‘krak qafasining ichki yuzasiga yopishtiradi. Visseral va periyetal plevarlar oralig‘ida 
maxsus suyuqlik bo`lgani uchun, ular bir-birining yuzasida sirpanuib, erkin harakat 
qiladi. 
O‘pkaning ko‘krak qafasi ketidan passiv holda harakat qilishini Donders modeli 
yaqqol ko‘rsatadi. Bu model tubiga rezina qoplangan shihs idishdan iborat. Idishning 
og‘ziga tiqilgan po‘kak o‘rtasidan shisha naycha o‘tkazilgan. Bu naychaning shisha 
ichidagi uchiga kalamush yoki quyonning ajratilgan traxeya va o‘pkasi ulangan. Shisha 
bo‘shlig‘i bilan tutashgan manometr bosim o‘zgarishini ko‘rsatadi. 
Idishning rezina tubi pastga tortilsa, idish hajmi kattalashadi va uning ichidagi bosim 
atmosfera bosimidan pasayadi. Natijada o‘pka cho‘zilib, kengayadi, ichiga atmosfera 
havosi kiradi. Rezina qo‘yib yuborilsa, asli holiga keladi. Idishning hajmi kamayadi. 
O‘pka elastik kuchlar ta‘sirida torayadi va uning ichidagi havo tashqariga chiqadi. Tirik 
organizmda ham nafas olish plevra bo‘shlig‘ida manfiy bosim bo`lishiga bog‘liq. U 
elastik kuchlar ta‘sirida kelib chiqadi. O‘pkaning elastik tortish kuchi o‘pka to‘qimasi 
elastik tolalarining taranglashishi va alveolalarni ichidan qoplagan modda – 
surfaktantning yuza tarangligiga bog‘liq. O‘pkaning elastik tortish kuchi o‘pka hajmini 
kamaytirishga qaratilgan. Shuning uchun ko‘krak qafasi ochilishi bilan o‘pka bujmayib, 
bo‘shliqning faqat 1/3 hajmini egallaydi. 

---

164 
O‘pkaning elastik tortish kuchi hosil qiladigan manfiy bosimni bbevosita aniqlash 
mumkin. Buning uchun plevra bo‘shlig‘iga kiritilgan igna yoki naychani manometrga 
ulash kerak. Osoyishta nafas olganda plevra bo‘shlig‘idagi manfiy bosim 6 mm.s.u., 
nafas chiqarganda 3 mm.s.u. ga teng bo`ladi. Juda chuqur nafas olganda bu bosim 20 
mm.s.u. ga yetishi mumkin. 
O‘pkaning elastik tortish kuchi asosan alveolalarning ichki yuzasini 20-100 nm 
qalinlikda qoplagan fosfolipid – surfaktantga bog‘liq. Bu moddani maxsus pnevmotsitlar 
ishlab chiqaradi. Surfaktant alveolalar devorini yopishib qolishdan saqlaydi. 
Alveolalardagi bosim nafas to‘xtaganda atmosfera bosimiga teng. Nafas olish 
muskullari qisqarib, ko‘krak qafasi va o‘pka kangayganda alveolalardagi bosim 2-3 
mm.s.u. ga pasayadi. Havo nafas yo`llari orqali alveolalarga o‘tadi. Nafas chiqarilganda 
ko‘krak qafasi va o‘pkaning hajmi kichiklashadi, alveolalardagi bosim atmosfera 
bosimidan 3-4 mm.s.u. ga ortadi. Alveolalardagi havo tashqariga chiqadi (41-rasm).