Muqaddima

ARALASH SINAPSLAR 
Ba‘zi bir neyronlararo sinapslarda o‘tkazish ham elektr, ham mediator yordamida 
sodir bo`lishi mumkin. Buning sababi shundaki, aralash sinapsning bir qismi elektr 
sinaps strukturasiga ega, ikkinchi qismi esa kimyoviy sinaps shaklida tuzilgan. Aralash 
sinapslar aksari funksiyalari turlicha bo`lgan neyronlarni bog‘lab turadi. Ularni afferent 
va efferent neyronlar oralig‘ida uchratish mumkin. Sof kimyoviy yoki sof elektr sinapslar 
bir tipga oid bo`lgan neyronlarni, masalan, motoneyronlarni bog‘laydi. 
Aralash sinapslar yeterli darajada o‘rganilmagan. Bir sinapsda qo‘zg‘alish 
o‘tkazilishining ikkita mexanizmi mavjudligini quyidagicha tushuntirish mumkin. 
Sinapsga keluvchi impulslar chastotasi uncha yuqori bo`lmasa (100-150 imp/s), aralash 
sinapsning ikkala yarmi faollik ko‘rsatadi. Bu impulslar chastotasi keskin oshib 
ketganda, sinapsning kimyoviy qismi tormozlangan holatga o‘tadi va impulslar 
o‘tkazishda qatnasha olmaydi. Labilligi yuqori bo`lgan elektr qismi shu sharoitda 
impulslar o‘tkazilishini ta‘minlab turadi. 
REFLEKS YOYI VA REFLEKSLAR TASNIFI 
Neyronlar sinapslar yordamida bir-biriga bog‘lanib, neyronlar zanjirini, nerv 
markazlari, refleks yoylarini hosil qiladi. Yuqorida refleks yoyining 5 tarkibiy qismdan 
iborat bo`lishi aytib o‘tilgan edi. Ushbu qismlardan birinchi galda refleks yoylarning 
markaziy qismlari bir-biridan farqlanadi.
Ba‘zi refleks yoylarida afferent neyron efferent neyron bilan bevosita bog‘langan. 
Bunday refleks yoylariga monosinaptik yoy, deyiladi. Pay reflekslari monosinaptik 
yoyga ega. Bu reflekslar muayyan bo‘g‘inlarning yoyuvchi muskullari payiga bolg‘acha 
bilan sekin urilganda yuzaga chiqsada, aslida baribir pay refleksi emas. Ularni cho‘zilish 
yoki miostatik refleks desa, to‘g‘riroq bo`ladi. Chunki payga urilganda, muskul ma‘lum 
darajada cho‘ziladi va tolalari orasida joylashgan maxsus murakkab retseptorlar – 
muskul duklarida qo‘zg‘alish yuzaga keladi. Bu qo‘zg‘alish afferent tolalar orqali MNT 
ga o‘tkaziladi va efferent motoneyronlarni qo‘zg‘atib,shu muskulning o‘zini qisqartiradi.
Klinik ahamiyatga ega bo`lgan monosinaptik reflekslar bir qancha: tizza refleksi, axill 
refleks, tirsak refleksi va hokazo. 
Cho‘zolish monosinaptik reflekslardan tashqari, boshqa reflekslarning yoylari ko‘p 
sinapsli. Ularning markaziy qismida bitta yoki bir nechta oraliq neyron bor. Polisinaptik 
reflekslar turli retseptorlardan yuzaga chiqadi va skelet muskullarini qisqartiradi yoki 
ichki a‘zolar faoliyatini o‘zgartiradi. 
Monosinaptik va polisinaptik reflekslar o‘rtasida bir qator farqlar bor. Birinchidan, 
monosinaptik refleksning vaqti ancha qisqa (ta‘sir berilgandan keyin refleks namoyon 
bo`lguncha o‘tgan vaqt refleks vaqti deyiladi). Polisinaptik refleka yoyi markazida 
qo‘zg‘alishning ikki yoki undan ko‘p sinapslar qatoridan o‘tishi zarurligini eslasak, bu 
farq tushunarli bo`ladi. Ikkinchidan, polisinaptik reflekslar vaqti ta‘sir kuchiga bog‘liq: 
ta‘sir kuchining ma‘lum chegaradan oshishi refleks vaqtini qisqartiradi. Monosinaptik 
refleks yoylarida bu hodisa uncha bilinmaydi. Bundan tashqari, polisinaptik reflekslarga 
irradiatsiya, ko‘nikish, sensistizatsiya va boshqalar xos. Demak, tarkibidagi neyronlar va 
ular orasidagi sinapslar soniga qarab, monosinaptik va polisinaptik refleks yoylari 
tafovuut qilinadi. 

---

47 
Muayyan refleksni paydo qiluvchi retseptorlarning tanada joylashishiga qarab, 
eksteroretseptiv va interoretseptiv reflekslar farqlanadi. Birinnchilarining retseptorlari 
tana yuzasida, ikkinchilariniki ichki a‘zolarda, tomirlarda, hamda muskul, pay va 
bo‘g‘inlarda (proprioretseptorlar) joylashgan. 
Reflekslarni MNT ning ularni yuzaga chiqarishda ishtirok etuvchi qismlariga qarab 
ham tasnif qilish mumkin. Bunga ko‘ra spinal, bulbar, mezensefal, diensefal va kortikal 
reflekslar ajratiladi. 
Biologik ahamiyatiga ko‘ra ovqatlanish, jinsiy, vaziyatni chamalash, mudofaa, 
vaziyat, tonik va lokomotor reflekslarni tafovut qilish mumkin. 
Nihoyat, kuzatish mumkin bo`lgan reflekslarni ikki katta guruhga – shartsiz va shartli 
reflekslarga bo`ladilar. 
Yuqorida reflrks vaqti haqida aytib o‘tilgan edi. Bu yerda refleksning retseptiv 
maydoni, refleks markazi va ijrochi a‘zo (effektor) to‘g‘risida qisqacha so‘z yuritish 
o‘rinli bo`lar edi. 
Refleks retseptor qozg‘alishidan boshlanadi. Ammo bitta retseptorning qo‘zg‘alishi 
qanchalik kuchli bo`lmasin, refleksni yuzaga keltira olmaydi. Buning uchun tananing 
ma‘lum qismida joylashgan bir guruh retseptorlar ayni bbir vaqtda ta‘sirlanib, 
qo‘zg‘alishi kerak. Muayyan refleksning yuzaga chiqishini ta‘minlaydigan 
retseptorlarning tanada joylashgan sohasi refleksning retseptiv maydoni, deyiladi. 
Refleks sodir bo`lganda, bir guruh retseptorlar qo‘zg‘aladi. Ularda paydo bo`lgan 
impulslar bir-biriga parallel bo`lgan bbir guruh afferent tolalar orqali MNT ga 
yetkaziladi va bbir guruh oraliq, hamda efferent neyronlarni qo‘zg‘atadi. Muayyan 
refleksni yuzaga chiqarish yoki ma‘lum faoliyatni boshqarish uchun zarur bo`lgan 
neyronlar yig‘indisi nerv markazi, deyiladi. 
Nerv markazida shakllangan efferent impulslar efferent tolalar orqali ijrochi a‘zolarga 
– effektorlarga uzatiladi. Skelet muskullari, silliq muskullar, bezlar va ichki a‘zolar turli 
reflekslarnning effektorlaridir. 
NEYRON ZANJIRLARI, NERV MARKAZLARI VA ULAR 
FAOLIYATINING ASOSIY QONUNIYATLARI 
MNT ning elementar birligi bo`lmish neyronga ham integrativ (birlashtiruvchi) 
faoliyat xos. Birinchi pog‘onadagi ana shu integratsiya neyron membranasida 
qo‘zg‘atuvchi va tormozlovchi postsinaptik potensiallarning o‘zaro ta‘siri natijasida 
yuzaga chiqadi. Ammo MNT bajaradigan faoliyatlar murakkab va ko‘p qirrali 
bo`lganidan, integrativ faoliyat yuqori va oliy pog‘onada bo`lishi shart. Markaziy nerv 
tizimini tashkil qiluvchi neyronlarning nisbatan sodda va murakkab zanjirlarga ulanishi, 
ixtisoslashgan neyronlar birligi – nnerv markazlarini hosil qilishi integrativ faoliyatning 
yuqori pog‘onaga ko‘tarilishiga imkon tug‘diradi. Neyron zanjirlari va nerv markazlari 
hosil bo`lishi va faol ishlashining ma‘lum tamoyillari va qoidalari bor. Bulardan 
divergensiya va konvergensiya, okklyuziya, fazodaga va vaqtdagi qo‘shilishni, nerv 
markazlarida qo‘zg‘alishning o‘tkazilish qonunlari va xususiyatlari, hamda boshqalarni 
ko‘rsatish mumkin.