Mustaqil ishi jismoniy tarbiyaning didaktik tamoyillari

 
Talablarni asta-sekinlik bilan oshirish (progressivlashtirish) printsipi 
Jismoniy tarbiya jarayonining talablarni asta-sekinlik bilan oshirish printsipi 
mashg’ulotlarda shug’ullanuvchilarga qo’yilayotgan talablarning umumiy 
tendentsiyasi (yo’nalishi)ni ifodalab, yangi, qiyin vazifalarni tanlash, qo’llash, 
bajarishni, asta-sekinlik bilan unga bog’liq bo’lgan jismoniy yuklamalarning, 
hajmi va intensivligini oshirishni, me’yoriga e’tiborni o’z ichiga oladi. 

---

Jismoniy yuklamalarni oshirishning umumiy yo’nalishi bilan vazifalarni 
yangilash zaruriyatining doimiyligi. 
Jismoniy tarbiya jarayoni nagruzkani oshirish mashg’ulotdan-mashg’ulotga, 
bir etapdan boshqa etapga uzluksiz o’zgarib boradi. Xarakterli belgilari: mashqlar 
murakkablashtiriladi, ular ta’siri darajasi va davomiyligi o’zgartirib boriladi. 
Shuning uchun jismoniy tarbiya jarayonida harakat faoliyatlarining bir 
shakldan ikkinchi shakliga aylanishi aytarli darajada qiyin bo’lib, birinchi 
navbatda, harakat tarkibida bo’ladigan o’zgarish haqida ma’lumot berish vazifasini 
hal qilish uchun zarur bo’ladi. 
Tabiiyki, mashqni yangilamay turib, hayot uchun ahamiyati zarur bo’lgan 
harakat malakalari va ko’nikmalarini yuzaga keltirish qiyin. Bu keyinchalik 
takomillashtirishning shartiga ham aylanishi mumkin, chunki, mashq qancha 
yangilansa, harakat malakasi va bajara bilish zaxirasi shuncha kengayadi. Shu 
sababli harakat faoliyatlarining yangi shaklini o’zlashtirish, egallash, oldin 
egallangan malaka va ko’nikmalarni takomillashtirish osonlashadi. Yana ham 
ahamiyatlisi, turli hil harakat koordinatsiyalarini o’zlashtirish jarayoni natijasida 
sodir bo’ladigan qiyinchiliklarni yengish (harakat vazifalari)ni hal qilishda, o’z-
o’zidan mashqlarni koordinatsiyalash qobiliyati rivojlanadi va ularni 
takomillashtirishning bepoyon ufqlari ochiladi. 
Jismoniy tarbiya jarayonida harakat faoliyatlarining shakllarini qiyinlashtirish 
jismoniy nagruzkaning barcha komponentlari oshib borishi bilan kuzatiladi. Bu o’z 
navbatida quyidagi jismoniy sifatlar: kuch, tezkorlik, chidamlilikni rivojlanishiga 
sabab bo’ladi. 
Jismoniy mashqlar ta’siridan organizmda sodir bo’layotgan ijobiy 
o’zgarishlar darajasi (ma’lum darajadagi fiziologik chegarada) jismoniy 
yuklamalarning hajmi va intensivligiga proportsionaldir. Lozim bo’lgan barcha 
shartlarga rioya qilinsa, nagruzka me’yori yangi toliqish chegarasi boshlanadigan 
joydan oshirib yuborilmasa uning me’yori qancha yuqori bo’lsa, organizmdagi 
adaptatsiya davri shunchalar ahamiyatli va pishiq bo’ladi, nagruzka qanchalik 
intensiv bo’lsa, tiklanish va “yuqori tiklanish” jarayoni shunchalik katta quvvat 
bilan kechadi. Qayd qilinganlar tajribada mushaklarning energiya resurslarining 
tiklanishi misolida isbotlangan. 
Organizmning javob reaktsiyasi bir hil nagruzkalarga o’zgarmas bo’lib 
qolavermaydi. Chunki, jismoniy nagruzkaga moslashgan sari undan organizmda 
sodir bo’ladigan biologik o’zgarishlar eskiradi. Bajariladigan harakat faoliyatiga 
sarflangan energiya ozayadi, o’pka ventilyatsiyasi, yurakning minutli urish 
chastotasi va qon bosimi kamayadi. Qon tarkibidagi bioximik va morfologik 
o’zgarishlar sezilmas darajaga ko’tariladi. Fiziologik nuqtai nazaridan “xizmatni 
tejamlashtirish” sodir bo’ladi. Organizmning funktsional imkoniyatining 

---

o’zgarmas ishlariga moslashishining ortishi oqibatida shu ishni bajarishga energiya 
sarflashni iqtisod qilish, faoliyatni qisman zo’riqish bilan bajarishga olib keladi. 
Qayd qilinganlar organizning jismoniy yuklamalarga biologik moslashish deb 
tushunilishi lozim. Bu jismoniy tarbiya jarayonining yetakchi qonuniyatlaridan 
biridir. 
Demak, biologik moslanish sodir bo’lmasa organizmdagi o’zgarish, ya’ni 
harakat sifatlarning rivojlanishi, o’sish to’xtaydi. Bu nagruzkani tizimli o’zgartirib, 
uning hajmi va intensivligini oshirib borish talabini qo’yadi. 
Amaliyot bu qonuniyatni jismoniy madaniyat va jismoniy tarbiya jarayonida 
ruhiy sifatlarni ham tarbiyalashga taalluqli ekanligini ko’rsatadi. Jismoniy sifatlarni 
rivojlantirishda ruhiy sifatlar, shu sifatni talab qiluvchi faoliyatlarni bajarish orqali 
rivojlantiriladi. Ruhiy sifatlarni namoyon qilish darajasi ruhiy qiyinchiliklarning 
o’lchoviga bog’liq. Shunga ko’ra, ruhiy holatni tarbiyalash maxsus jismoniy 
yuklamalar va topshiriqlarni asta-sekinlik bilan oshirib borish orqali amalga 
oshiriladi.