Mustaqil ishi jismoniy tarbiyaning didaktik tamoyillari

 
Ta’lim jarayonida ko’rgazmalilik tamoyili va undan amalda foydalanish 
Mashqni ko’rsatish tushunchasi jismoniy tarbiya ta’limi jarayonida o’zining 
keng ma’nosiga ko’ra o’qitishdagi eski an’analardan farqlanadi. Hozirgi kunda bu 
tushuncha o’zida:
- his qilish,
- obrazli o’hshatish,
- harakatni tashqi shaklini namoyish qilishni mujassamlashtiradi. 
Ta’lim jarayonida harakatni bajarib ko’rsatish va ko’rishning bir-biri bilan 
o’zaro bog’liqligi. Harakat faoliyati haqidagi birlamchi (boshlang’ich) aniq 
tushuncha va tasavvur shu mashqning natural shaklda bajarilishini o’zlashtiruvchi 
tomonidan ko’rgandan so’ng hosil bo’ladi. 
Ko’rgazmali qurollar: suratlar, chizmalar, maketlar, kino suratlar 
(sekinlashtirib olingan videolar va h.k.), kino-badiiy, xujjatli, o’quv filmlari, video, 
multivideo va boshqalar tarzida ko’rsatiladi va taqlid tarzida ularni bajarish 
o’quvchilarga tavsiya qilinadi. 
O’zlashtirish jarayonining asosiy tamoyillaridan biri hisoblangan 
ko’rgazmalilikning ikki ko’rinishdan foydalaniladi:
- o’rgatilayotgan mashqni ijrosini aynan bajarib ko’rsatiladi; 
- shu harakatni ko’rgazmali qurollar vositalari yordamida ko’rsatiladi. 
O’qituvchi yoki jamoatchi yo’riqchi tomonidan harakatni, mashqni aynan 
o’zini yoki vositalar yordamida ko’rsatish namuna tarzida yoki namunaga yaqin 
darajada, ya’ni - ortiqcha zo’riqishlarsiz, harakatlarni erkin, zaruriy ketma-
ketlikda, harakat texnikasining asosi, uning bo’laklari, harakat texnikasining 

---

detallarini individning imkoniyatiga muvofiqlashtirilgan holda bajarib ko’rsatilishi 
ko’rgazmalilik tamoyilining asosiy talabidir. 
Namuna darajasida shug’ullanuvchilarga mashqni ko’rsatish, namoyish qilish 
o’qitishda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan hatolarning oldini olishi amalda 
isbotlangan. Harakatni bajarilishini o’quvchi ko’rmay turib, uning texnikasini 
o’rgatishni boshlab yuborilishi hatolarni keltirib chiqaradi, ularni tuzatish ta’lim 
jarayonini cho’zilishiga olib keladi. 
Mashqni namuna tarzida ko’rsata olmaydigan o’qituvchilar o’quvchilardan 
mashqni ko’rsatib beruvchilarni oldindan tanlab, ularni tayyorlab mashqni bevosita 
ko’rsatishga o’rgatadi (jismoniy madaniyat yo’riqchisini tayyorlaydi) va ulardan 
mashg’ulotlarda foydalanadi. 
Harakat faoliyati haqida birlamchi (dastlabki) tushuncha mashqni o’quv-kino 
tasmasi, chizma, rasm, maket, plakat, va boshqalarda shug’ullanuvchilarga 
ko’rsatish orqali xosil qilinadi. Ayniqsa, katta, o’rta, maktab yoshidagilar uchun 
ko’rgazmalikni bu uslubi ularning fikrlashi, harakatni xis qilishi uchun qo’l 
keladigan vositadir. 
His eta olish qobiliyati yaxshiroq shakllangan shug’ullanuvchida ko’z oldiga 
keltira olish, taqlid qila bilishning (avvaliga mexanik tarzda bo’lsa ham) ahamiyati 
katta. Bundan tashqari o’qitishda harakatlarning ketma-ketligi, o’zlashtirishni 
harakatni to’liq, yoki bo’laklarga ajratib o’rgatishni o’rinli qo’llash muhim. 
Harakat texnikasining asosiga yaqin yo’llanma beruvchi mashqlardan foydalanish, 
harakat texnikasini o’zlashtirishni osonlashtiradi, tarkibida aynan shu harakat 
elementlari yoki o’xshashlari borlarini qo’llash ta’lim jarayonining mazmunini 
boyitadi. 
Mashqni bajarishda “o’z soyasidan foydalanish”, “harakat sathi”, chegarasini 
belgilash”, “taqlid qilish”, “mo’ljal olish”, “o’xshatish”, ko’rgazmalilikning samara 
berish aniq sanalgan uslublaridir. 
Xulosa qilib shuni takidlash joyizki ta’lim (o’qitish)da ko’rgazmalilik 
jarayonini faollashtiradi, birlamchi malakani shakllantirish va harakatni oliy 
tartibda bajara olishga zamin yaratadigan asosiy omillardan sanaladi. Mashqni 
ko’rsatish o’zining uslubiy hususiyatlariga ega. Qator mashqlar o’qituvchini 
o’quvchilarga nisbatan turishiga qarab “oyna”, “yarim burilib turish”, “harakatni 
ijrosini izohlash (sharxlash)” va boshqa qator uslubiyatlardan foydalanishni taqazo 
etadi. 
E’tirof etish lozimki, ko’rish tizimi orqali idrok etish uchta darajada kechadi: 
sezish, idrok etish va tasavvur qilish; eshitish tizimi orqali esa – faqat tasavvur 
qilish darajasida kechadi. (B.G.Akanayev, 1957). Inson nutq shaklida olinadigan 
axborotning 15% ni, ko’rish orqali esa 25 % ni eslab qoladi. Agar axborot 

---

uzatishning bu ikkala usulidan bir vaqtning o’zida foydalanilsa, u bu axborotning 
65% gacha mazmunini idrok etishi mumkin (N.V.Krasnov, 1977).