Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o’z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda

2.2. Jaloliddin shaxsining manbalarda yoritilishi. 
Muhammad Xorazmshoxning o’g’illari Xorazmdan qaytishida Xurosondan 
o’tishlari shart edi. Toxuchar boshchiligida mo’g’ul otryadi shu yerda 
joylashganligini ko’rgan ediki Xurosonning katta shaharlarida mo’g’ullaning 
garnizoni yo’q edi. Chingizxon xorazm shaxzodalarining qochganligini eshitib 
mo’gullarning kuzatuv otryarini Xurosonning shimoliy chegarasiga qo’ydi. Niso 
shahri atrofida mo’g’ullarning yettiyuz otliq otryadi turar edi. Chunki 
kutilmaganda, Jaloliddin va uning uch yuz otliq askari hujum qilishi mumkin edi. 
Haqiqatdan hujum bo’lgach, mo’g’ullarning ko’pchiligi qochib, kichik bir qism 
qutilishga muvoffaq bo’lidi. Nasafiy bu yutuqni musulmonlarning urishdagi 
birinchi g’alabasi deb atagan. Temur Malikning Yangikentdagi g’alabasi 
noma’lum bo’lib qolgan. Ushbu g’alabadan so’ng Jaloliddin va uning safdoshlari 
otlarini almashtirib, Nishopurgacha yetib bordi. Uzloqshoh va Oqshox esa 
mo’g’ullarning chegarasidagi qo’shinlaridan qochishga ulgursada mamlakat ichida 
mo’g’ullar tomonidan o’rab olinib o’z sheriklari bilan birgalikda o’ldirilgan. 
Juvayniy esa ushbu shahzodalar asirga olingandan so’ng 2 kundan so’ng 
o’ldirilganligini aytadi. Xurosonda mo’g’ul kuchlari unchalik katta bo’lmasada, 
Jaolliddin ham bu yerda qo’shin yig’ish holatida emas edi. Nasafiyning aytishicha, 
Jaloliddin Nishopurda 1 oy to’liq bo’lgan. juvaniyning aytishicha Nishopurda faqat 
3 kun bo’lib 1221-yil 6-febral kuni shaharni tark etgan. Jaloliddin Nishopurdan 
Juzjon shahriga o’tgan (Juzjon- bu Xuroson va Ko’histon chegarasida bo’lib 
Keindan 3 kunlik yo’lni tashkil qilgan).Jaloliddin Juzjonda qolishni istagan 
bo’lsada Juvayniyning aytishicha, aholining dushmanlik kayfiyati sababli u 
ketishga majbur bo’lgan. Nasafiy esa aksincha Jaloliddin o’z ixtiyoriga ko’ra
shahardan ketganligini aytadi. Chunki qal’a kuchsiz bo’lib, mo’g’ullardan 
himoyalanish mushkul edi. Jaloliddin bu yerdan Hirot orqali Bo’stonga o’tgan. 
Nasafiyning hikoya qilishicha Jaloliddin bu yerda Amin al-Mulkning 10.000 lik 
otryadi bilan birlashib, Sajustonda mo’g’ul otryadini mag’lub etgan. Shundan 
so’ng Jaloliddin G’aznaga o’tdi va asosiy shaharni egalladi. Qandaxor jangi haqida 

---

53 
biror bir manbada ma’lumot keltirilmagan. Chingizxon uzil-kesil qo’shinlarini 
1221-yil bahorida Amudaryo orqali Balxga tashlab, u yerni ishg’ol qildi. Ibn al-
Asrning aytishicha, shahar ixtiyoriy taslim bo’lib, shavqat so’ragan. Juvayniyning 
ma’lumotiga ko’ra Chingizxon aholini iltimosini qabul qilsada, o’z vadasini buzib 
ularni talon-taroj qilgan.
48
Ibn Battutaning aytishicha, shahar vayrona hududda joylashgan edi. To’lu 
Xurosonga yuborildi. Chig’atoy va O’qtoy esa Xorazmga yuborildi. Qolgan 
qo’shin esa shimoliy tog’lik qal’a hisoblangan. Paropamiz va Hindukushni qamal 
qilishga qoldirildi. Chingizxonni o’zi esa Nusratlikhuh qal’asi va Talkan atroflarini 
qamal qildi. Mo’gullar lageri “No’mon tepaligi” va “Kaba cho’li”, shuningdek, 
Talkan va Balx atrofini egallab olishdi. Ibn al-Asrning aytishicha qamal 9 oy 
davom etgan. Rashidaddin qamal muddatini 7 oy deb ko’rsatadi. Ushbu vaqt 
davomida To’lu, Chig’atoy va O’qtoylar o’z vazifalarini bajarishib otasi yoniga 
qaytib ketishdi. Musulmonlar qo’shining vaqtdan foydalana olmaganiga sabab turk 
va boshqa qabilalar o’rtasidagi nizoning kuchayishi edi. Shu sababli, Jaloliddin 
hatakat qilishga qiynalgan. Jaloliddinning g’aznadagi vakili Kerber Malik bo’lib, u 
1220-yil viloyatni o’z holiga qoldirib, Amin al- Mulkning taklifiga ko’ra 
Sejustonga ketgan. Bundan foydalangan Ixtiyoriddin Muhammad bin Ali Xarpust 
G’aznani egalladi. Xarpust G’aznaga Muhammad xorazmshohning takliffiga ko’ra 
kelgan edi. 
49
Juzjoniynig aytishicha, Xarpust Chingizxon hujumiga qarshi urashish 
uchun 150 ming qo’shin yig’a olgan edi. Juvayniy esa uning qo’shinini 20 ming 
deb ko’rsatadi. Amin al-Mulk unga ittifoqchilik va hokimyatni o’zaro bo’lib 
olishni taklif qildi. Ammo boshqa qabilalar turklar bilan bir yerda yashashni 
istashmagan. Bunday qarorga kelishda Salohiddin Muhammad Nesafiy, ya’ni 
shahar asosiy qismining boshlig’i shuningdek, fuqaro hokimyati vakili, vazir 
Jaloliddin Shamsul al-Mulk Shaxobiddin al-Saraxsiylar tashabbus ko’rsatishgan. 
Salohiddin aynan Xarpustni o’z qo’li bilan o’ldirgan. Xarpustning o’ldirilishi 
48