Мусулмонларнинг таназзули сабаб дунё нималарни йўқотди?

Хитойдаги диёнатлар: 
Ана шу даврда Хитойда учта дин- “Лао цзы”, 
“Конфуцийлик”, ва “Буддизм” динлари кенг 
тарқалган бўлган. Шулардан биринчиси яқин 
вақт ичида бутпарастликка айланиб қолганидан 
ташқари амалиётдан кўра кўпроқ назарияларга 
аҳамият қаратган. Унга эргашганлар таркидунё 
қилишган ва уйланмаган, аёлларга назар 
солмаган ва улар билан муносабатда 

---

бўлишмаган. Зотан бу дин тўғри ҳаёт ёки 
адолатли ҳукуматга асос бўлиши мумкин эмас. 
Ҳаттоки унга асос солгувчи кишидан кейин 
келганлар унга хилоф иш қилиб унинг ўрнига 
бошқасига ўтиб кетишга мажбур бўлганлар. 
Конфуцийлик бўлса назариялардан кўра 
амалиётга кўпроқ эътибор қаратган. Аммо 
ундаги таълимотлар ана шу дунёнинг ишларига, 
моддий, сиёсий ва маъмурий ишларни 
юритишга чекланиб қолган бўлган. Унинг 
тарафдорлари –айрим вақтларда- аниқ бир 
илоҳга эътиқод қилмаганлар. Шунинг учун 
ўзлари истаган дарахт ва дарёларга ибодат 
қилиб кетаверишган. Унда ишонч нури, иймон 
омили ва самовий қонун бўлмаган. У фақатгина
файласуфлардан бирининг ҳикмати, олим 
одамнинг тажрибалар тўплами бўлган. Инсон 
ундан хоҳласа фойдаланган хоҳламаса йўқ. 
Буддизм- унинг тараққиёти ва таназзулга 
учраши: 
Буддизм ҳақида гапирадиган бўлсак бас, у 
ўзининг оддийлиги ва оташинлигини йўқотиб 
бўлган, унга нисбатан интиқом ўтида ёниб 

---

юрган браҳманизм уни ютиб юборган, натижада 
эса қаерга борса ўзи билан санамларни олиб 
юрадиган, қаерга борса ҳайкаллар ўрнатиб 
юрадиган бутпарастликка айланиб қолган эди. 
Бундай ҳайкаллар буддизм гуллаб яшнаган 
даврда пайдо бўлган диний-маданий ҳаётни 
тўлдириб ташлаган бўлган. (Покистоннинг 
Панжоб шаҳрида жойлашган Таксила музейига 
ташриф буюрган киши буддизмга эътиқод 
қилгувчи шаҳарлар қолдиқларидан қазиб 
олинган буддизмга оид ҳайкалчаларнинг 
кўплигини кўриб даҳшатга тушади. Ва бу дин 
билан маданият бутунлай бутпарастлик динига 
айланиб қолганини билиб олади). 
Ҳиндистондаги университетлардан бирининг 
Ҳиндистон маданияти тарихи катта ўқитувчиси 
профессор Ишвар Топа шундай дейди:
“Буддизмнинг соясида илоҳларнинг ташқи 
кўриниши ва ҳайкалларга ибодат қилишга 
эътибор қаратадиган, буддизмдаги биродарлик 
алоқаларининг муҳитини ўзгартириб 
юборадиган ва бидъатлар пайдо бўлган бир 
давлат юзага келди”. Бу нарсани Ҳиндистондаги 
замондош ёзувчи ва катта сиёсатчилардан бири 

---

ҳам мулоҳаза қилган. Зеро у киши шундай 
дейди:
“Браҳманлик Буддани илоҳларнинг кўриниши 
деб билганлар. Браҳманлкини ана ўша 
буддавийликка киритиб юбордилар. Ва у махсус 
гуруҳларнинг манфаат топадиган марказига 
айланиб қолди. Тартибни йўқотиб аста секин 
ибодатларга сеҳр ва уйдирмалар кириб қолди. 
Ҳиндистонда минг йиллар давомида гуллаб 
яшнаган ва ҳукмронлик қилган дин мағлубиятга 
учраб таназзулга юз тута бошлади. Mrs Rhys 
DaVids ана шу даврларда буддавийлик динига 
етган заифлик ва касалликни зикр қилиб Сэр 
Кристиан Рада ўзининг “Ҳиндистон фалсафаси” 
номли китобида ундан нақл қилганидек шундай 
деган: “Дарҳақиқат, бузуқ фикрлар 
буддавийликнинг ахлоқий таълимотига айланиб 
қолган, ҳатто ана шу касал образларнинг ортида 
қолиб кетган эди. Диёнат борасида янги бир 
йўналиш пайдо бўлиб гуркираган ва 
одамларнинг дилларини қўлга олиб бўлган эди. 
кейин унинг ҳам умри ниҳоялаб ўзидан кейин 
бошқа бир йўналишни қолдириб кетди. Иш ана 
шу тарзда давом этиб бора бора ана шу алдоқчи 

---

фикрлар қалашиб кетиб ҳавони тўсиб қўйди ва 
зулмат босиб қолди. Бу диёнат муассисининг 
таълимотлари ҳам унинг гапларидаги қўпол 
хатолари сабабли йўқолиб кетган эди”. 
Браҳмалик билан буддавийлик таназзулга юз 
тутиб бўлган, унга бузуқ ананалар аралашиб 
кетган ва уларнинг ўртасини ажратиб олиш 
қийин бўлиб қолган эди. буддавийлик 
браҳмаликнинг ичига сингиб йўқолиб кетган 
эди”.
Буддавийликда илоҳнинг борлигига иймон 
келтириш масаласи ана шу диннинг 
тарихчилари ва унинг муассисининг 
таржиймонлари наздида қарама-қарши фикрлар 
ва шак-шубҳалар мавзесига айланиб қолган эди. 
Ҳатто уларнинг айримлари ҳайратланиб ўзига 
ўзи савол берар эди: шундай буюк дин қандай 
қилиб Аллоҳга иймон келтириш мавжуд 
бўлмаган одоб ахлоқдан иборат нозик бир 
асосга барпо бўлиши мумкин?! Буддавийлик 
нафсни қийнаш, шаҳватни кесиш, фазилатли 
амаллар билан хулқланиш, азобдан қутулиш ва 
илм ўрганишга восита бўлиб келган. 
Демак хитойликларда ҳам оламнинг 

---

муаммоларини ечиб бера оладиган диний 
топшириқлари бўлмаган. Улар 
цивилизациялашган шарқ оламининг энг 
чеккасида ўзларининг диний-илмий 
меросларини асраб авайлаб келар, ўз маданий 
бойликларига ҳам бошқаларникига ҳам 
қўшимча қилмас эдилар.