Мусулмонларнинг таназзули сабаб дунё нималарни йўқотди?

Кисроларни муқаддас билиш: 
Форсларнинг шоҳлари –кисролар ўзларининг 
томирларида илоҳий қон оқаётганини даъво 
қилар эдилар. Форслар учун худди олиҳалар 
сингари эдилар. Уларнинг табиатларида 
самодан берилган юксак бир нарса бор деб 
эътиқод қилардилар. Уларни кечирар, уларнинг 
илоҳ эканликлари ҳақида қўшиқлар айтар, 
уларни ҳар қандай қонун, ҳар қандай танқид ва 
ҳар қандай башардан устун деб билар эдилар. 
Уларнинг исмларини тилга олиш, уларнинг 
ўриндиқларига ўтириш мумкин эмас деб билар 
эдилар. Уларнинг ҳар бир одам устидан ҳақлари 
бор, ҳеч бир инсоннинг уларда ҳаққи йўқ дея 
эътиқод қилар эдилар. Ўзларидан орттириб 
бировга берган моллари ва ҳар хил неъматлари 
шубҳасиз унинг учун бир садақа ва илтифот деб 
қаралар эди. Одамлар учун мумкин бўлган иш 
фақатгина қулоқ тутиб итоат этишлик эди. 
Битта алоҳида уй- Кайёний уйини хослаб тож 
кийишликка фақатгина ўша уйнинг вакиллари 
ҳақли деб эътиқод қилар эдилар. Ана шу ҳуқуқ 

---

уларда авлоддан авлодга ўтишда давом этарди. 
Бу хусусда фақат “золим” ёки “пасткаш 
даъвогар”гина мужодала қилган. Агар ана шу 
оилада ёши катта одам топилмаса ўзларига ёш 
болани, агар эркак топилмаса аёл кишини 
ўзларига шоҳ қилиб олар эдилар. Бинобарин 
Шеруяҳдан сўнг унинг етти яшар ўғли Ардашер 
шоҳлик қилган. Кисро Парвизнинг ўғли 
Фаррухзод Хусрав болалигидан подшоҳлик 
қилган. Кисронинг қизи Бузонни, шунингдек 
унинг иккинчи қизи Азармидухтлар ҳам 
подшоҳлик қилганлар. Рустам, Чобон ва 
улардан бошқаларга ўхшаган бирор бир 
катталарини ўзларига шоҳ қилиш хаёлларига 
ҳам келмаган. Чунки бошқалар шоҳнинг 
оиласидан бўлмаганлар. 
 
Табақалар ўртасидаги тафовут: 
Ўзларидан бўлган руҳонийлар ва улуғлари 
ҳақида ҳам худди шу сингари эътиқодда 
бўлганлар. Зеро уларнинг яратилишлари, 
ақллари ва нафслари ҳамманикидан устун деб 
билишган ҳамда уларга ҳеч бир чекловсиз 
ҳукмронликни берганлар, уларга тўлиқ 

---

бўйинсунишган. “Сосонийлар даврида Эрон” 
тарихининг муаллифи Профессор Артур 
Кристенсен шундай дейди: 
“Эрон жамияти насаб ва касбнинг эътиборига 
асосан ташкил топган эди. Жамиятдаги 
табақалар ўртасида катта жарлик бор бўлиб 
унинг устида кўприк ҳам ўртасини бириктириб 
турадиган алоқа ҳам бўлмаган. Ҳукумат 
одамлар оммасини ҳеч ким амирнинг ёки 
киборларнинг кўчмас мулкини сотиб олмасин 
дея огоҳлантирар эдилар. Сосонийлар 
сиёсатидаги қоидалар ҳар кимга насабига қараб 
эътибор берган ва ундан ортиғига қараб ҳам 
қўймаган. Ҳеч ким Аллоҳ таоло унинг учун 
яратган касбидан ўзга касбни танлай олмаган. 
Эрон шоҳлари насаби пастларга ҳеч бир 
мансабни бермаганлар. Омма халқ ҳам ўшалар 
сингари бир биридан ажралиб турган. Ҳар 
кимсанинг жамиятда белгилаб қўйилган ўз ўрни 
бўлган”. 
Халоиқларнинг ўртасидаги ана шу тафовутда 
инсониятни пастга уришлик бордир. Бу нарса 
амирлар ва ашрофларнинг мажлисларида яққол 
намоён бўлади. Чунки одамлар амирларнинг 

---

тепаларида худди тош каби қотиб турганлар ва 
ит ўрнида кўрилганлар. Уларнинг бу ишлари 
мусулмонларнинг элчисига маъқул келмаган ва 
бу ишни қоралаган. Табарий ривоят қилган 
ҳадисда форсларнинг ўз одатларига биноан 
улуғларига нисбатан қанчалар итоаткор ва 
бўйинсунивчи бўлганликлари аниқ бўлади. У 
шундай деган: “Абу Усмон ан-Наҳдийдан: 
“Муғийра кўприкнинг олдига келгач ундан ўтиб 
форсларнинг олдига борди. Улар Муғийрани 
ўтқаздириб Рустамдан киришига ижозат 
сўрадилар. Улар бепарволик билан ўзларининг 
кийимларидан бирор нарсани ўзгартирмадилар. 
Муғийра ибн Шуъба келганида одамлар 
ўзларининг либосларида эдилар: бошларида 
тожлар, тиллодан тўқилган либослар, 
ўтирадиган жойлари соҳибларидан бир камон 
ўқичалик узоқ масофада бўлганидан то ўшанча 
юрилмаса соҳибларига қўллари етмасди.
Муғийра кириб келганида унинг тўртта ўрам 
сочи бор эди. Юриб келиб Рустам ўтирган 
сўридаги тўшакнинг устига ўтириб олди. Улар 
эса дарҳол ўрниларидан туриб уни силкаб 
пастга туширдилар. Шунда у: “Сиз ҳақингизда 

---

бизга узуқ-юлуқ гаплар етиб борар эди. Мен 
сизлардан кўра эси паст кишиларни 
кўрмаяпман. Биз араблар ҳаммамиз тенгмиз. 
Агар душман бўлмаса бир биримизни қул 
санамаймиз. Мен ўйлабманки сизлар ҳам бизга 
ўхшаб ўз қавмингизни бир хил кўрасизлар деб. 
Ҳозир қилган ишингиздан кўра баъзингиз 
баъзингизнинг эгаси эканлигидан мени 
хабардор қилсангизлар яхшироқ бўлар эди. 
Сизларнинг бу ишингизни бизлар қилмаймиз. 
Мен ўзим сизнинг олдингизга келмадим. Аммо 
ўзингиз мени чақирдингиз. Бугун билдимки 
сизларнинг ишларингиз битмоқда ва сиз мағлуб 
бўлиш арафасидасиз. Бундай феъл атвор ва 
бундай ақллар билан ҳеч бир подшоҳ узоқ вақт 
қолмайди”, деди”.