Мусулмонларнинг таназзули сабаб дунё нималарни йўқотди?

Рим империясидаги маҳаллий диний уруш: 
Кейин динлар ҳақида ва уларнинг негизида 
одамларнинг фикрини чалғитадиган, унинг 
ақлини емирадиган ва амалий куч қудратини 
ютиб юборадиган фойдасиз тортишувлардан 
иборат қуруқ сафсата ва оғзаки мунозаралар авж 
олиб кетди. Бундай мунозаралар кўп ҳолларда 
қонли урушларга, вайронагарчилик, талон-
торож ва ваҳшийликларга айланиб кетди. Илм 
даргоҳлари, ибодатхоналар ва уйлар бир бирига 
рақиб бўлган диний ҳарбий қароргоҳларга 
айлантирилди. Шаҳарлар фуқаролар уруши 
ичида қолди. Ана шу диний ихтилофнинг энг 
ёмон кўриниши Шом ва рим империяси 
насронийлари билан Миср насронийлари 
ўртасида бўлди ёки тўғрироқ ибора билан 
айтадиган бўлсак Суриянинг Православие 
христианлари бўлган Маликонийлар билан 
Мисрнинг Католик христианлари бўлган 
Монофизийлар ўртасида бўлди. Зеро 
Маликонийларнинг шиорлари Масиҳнинг 
табиати икки хил-ҳам илоҳлик ҳам инсонлик 
табиатига эга эканлигига эътиқод қилиш бўлса, 

---

Монофизийларнинг эътиқодича жаноби 
Масиҳнинг битта табиати бор. У ҳам бўлса
илоҳлик табиатидир. Ва масиҳдаги инсонлик 
табиати ана шу илоҳлик табиати ичига йўқ 
бўлиб кетган. Худди беқарор тубсиз денгизга 
томган сирконинг бир томчисига ўхшаб. 
Олтинчи ва еттинчи асрларда бу икки гуруҳнинг 
ўртасида ана шу қарама қаршилик кучайди. 
Ҳатто бир бирига рақобатда бўлган иккита 
динлар ўртасида бўладиган очиқ уруш ёхуд 
христианлар билан яҳудийлар ўртасида 
бўладиган қарама қаршиликка ўхшаб қолди. Ҳар 
бир гуруҳ иккинчи тарафни нотўғрига чиқарар 
эди. Доктор Альфред. C. Батлер шундай дейди: 
“Ҳақиқатда ана ўша икки аср мисрликлар билан 
римликларнинг ўртасида муттасил курашлар 
даври бўлган. Жинсдаги ихтилоф билан 
диндаги ихтилофлар ўша курашни кучайтирган. 
Диний ихтилоф жинсдаги ихтилофдан кўра 
кучлироқ эди. Чунки ўша вақтлардаги бош 
сабаб- ўша Суриянинг Маликонийлари билан 
Мисрнинг Монофизийлари ўртасидаги эди. 
Биринчи гуруҳ- номидан кўриниб турганидек,- 
император давлатининг, шоҳ ва шаҳарлар 

---

тарафдорлари бўлиб уларнинг эътиқодларича 
Масиҳнинг икки хил- инсонлик ва илоҳлик 
табиатлари мавжуд. Иккинчи гуруҳ яъни Миср 
Монофизийлари эса бу ақидани жирканч ва 
даҳшатли деб ҳисоблар эдилар ҳамда унга 
қарши шунчалик қаттиқ курашлар олиб борар 
эдиларки уни тасаввур қилиш ёки онгли 
одамлар, ҳаттоки Инжилга ишонадиганларнинг 
ўзларида бу ишнинг моҳияти қандайлигини 
билиш биз учун осон бўлмайди”. (Арабларнинг 
Мисрни фатҳ этишлари/ Муҳаммад Фарид Абу 
Ҳомид араб тилига ўгирган) 
Император Ҳирақл (610-641) 638- йилда 
Форсларнинг устидан ғалаба қозонганидан 
кейин империясидаги қарама-қарши тарафларни 
бирлаштиришга уриниб кўрди. Уларни 
келиштиришни истади. Ва шундай келишилди: 
одамлар Исо Масиҳнинг табиатининг 
моҳиятидан, унинг битта табиати бўлса нима-ю, 
иккита табиати бўлса нималигидан 
гапирмайдилар. Аммо улар Аллоҳнинг битта 
иродаси ва битта ҳукми борлигига гувоҳлик 
беришлари керак. 631-йилнинг бошларида ана 
шунга келишилди ҳам. Манусилий оқими 

---

империянинг ҳамда ундаги христиан 
ибодатхоналарининг тарафдорларининг расмий 
мазҳабига айланди. Ҳирақл барча воситаларни 
ишга солиб бошқа мазҳаблардан фарқ қиладиган 
янгича мазҳабни юзага келтиришга қарор қилди. 
Бироқ Қибтийлар унга қарши адоват эълон 
қилдилар ва ушбу бидъат ва ўзгартиришни 
қабул этмадилар. Унга сабр қилиб ўзларининг 
эски эътиқодлари йўлида ўлимни бошларига 
олдилар. Император секталарни бирлаштириш 
ва келишмовчиликка барҳам беришга яна бир 
карра уриниб кўрди. Ниҳоят одамларнинг 
Аллоҳнинг битта иродаси борлигини тан 
олишлари билан қаноатланди. Аммо бошқа 
масала, у ҳам бўлса ана ўша иродани амалда 
бажаришликни кейинга сурди, у ҳақда мунозара 
қилишни одамларга тақиқлаб қўйди. Ана ўшани 
расмий дин қилиб белгилади ва шарқ оламининг 
барча тарафларига уни элчилардан бериб 
юборди. Аммо бу дин Мисрдаги бўронларни 
тинчита олмади. Мисрда Кирснинг қўли билан 
даҳшатли азоб пайдо бўлди ва ўн йил давом 
этди. Ана шу вақт давомида кишининг этини 
жунбушга келтирадиган ишлар содир бўлди. 

---

Одамларга азоб берилар кейин эса сувга 
чўктириш билан ўлдирилар эдилар. Машъалалар 
ёқилар ва унинг олови бадбахтларнинг баданига 
тутилар ҳатто ёғлари эриб ерга тушар эди. 
Маҳкумларни қум билан тўлдирилган 
халталарга солиб денгизга улоқтирилар эди. 
Бундан бошқа даҳшатли ишлар ҳам бор эди.