N. A. Egamberdieva n. A. E g a m b e r d ie V a

Arxeologik yodgorliklar ibtidoiy makonlar, qishloq va shahar 
harobalar, 
qoyatosh 
rasmlari, 
istehkomlar, 
ibodatxonalar, mozor- 
q o ‘rg‘onlar, qabristonlar va qadimgi sug‘orish inshootlari hisoblanadi. 
Arxeologlar mazkur topilmalar yordamida o ‘sha davr manzarasini, 
insonlarning yashash sharoitini, jam oada mavjud udum lar va qaysi 
taraqqiyot bosqichida turganliklarini aniqlaydilar.
Arxeologik yodgorliklar davr va uning harakteriga qarab quyida- 
gilarga ajratiladi:
1. Manzilgohlar; makonlar, qishloqlar, shahar xarobalari.
2. Qadimgi m ozor-qo‘rg‘onlar, qabristonlar.
3. Ishlab chiqarish bilan bogMiq boMgan joylar; konlar, ustaxonalar.
4. G ‘or va ungirlar.
Arxeologik yodgorliklar er ostida yoki 
er 
ustida joylashgan 
bo'ladi. Er ostidagi yodgorliklarni o ‘/ganish jarayonida arxeologlar 
madaniy qatlamlarga alohida e’tibor beradilar.
M adaniy qatlam deganda — insoniyatning turmushi, x o ‘jalik 
faoliyati izlari saqlanib qolgan tuproq qatlami tushuniladi. Madaniy 
qatlam lar bir va bir necha o ‘ntacha gorizontlarga boMinadi. Ularning 
qalinligi bir necha santimetrdan 30— 35 metrgacha bo‘lishi mum- 
kin. Bu esa mazkur joyda odamlarning qancha vaqt yashaganligi 
bilan 
bogMiq. 
Madaniy qatlam 
u yoki 
bu qatlam larga shurf 
tashlash, keyin keng koMamda qazish ishlari natijasida aniqlanadi.
S h u rf aslida nemischa so‘z 
boMib, o ‘zbek tilida - qaziyman, 
degan m a’noni bildiradi. S hurf solish deganda yodgorliklardagi 
madaniy qatlam qalin-sayozligini o ‘rganishga qaratilgan qazish ishlari 
tushunilib, madaniy qatlam bor-yo‘qligini aniqlash va yodgorliklar 
haqida dastlabki m a’lumotlarni olishdir. S hurf ko‘pincha kvadrat va 
to 'g ‘ri to ‘rtburchak shakllarida boMib, uning chuqurligi va kengligi 
madaniy qatlamga qarab, liar xil chuqurlikda boMishi mumkin. Shurf 
stratigrafik xarakterga ega bo‘lib, uni 
qazish 
natijasida 
madaniy 
qatlam, ya’ni 
inson 
faoliyati 
izlari 
boMmagan 
ergacha 
kovlab 
tushiladi, arxeologiyada u materik— bezovta qilinmagan 
er, deb 
ataladi. 
4
T arix iy va arxeologik d av rla sh tirish . O 'tm ish voqealarini oMga- 
nishda har bir davrning o‘ziga xos xususiyatlarini, tarixiy va arxeologik 
davriarining sanalarini bilish va ularni ajrata olish ham zarurdir.

---

Umuman, davrlar va sanalar tarix va arxeologiya fanining o ‘zagi 
hisoblanadi. Ular chuqur o ‘zlashtirilsagina tarixiy jarayon va voqealarni 
esda saqlab qolish osonlashadi, shuningdek, tarixiy voqealarni mantiqiy 
fikrlash jarayonida xatoliklarga yo‘l qo'yilmaydi. Tarixiy davrlashtirish- 
ning o ‘ziga xos xususiyati, uning tadqiqot manbaidan kelib chiqadi. 
Unda ma’lum bir davrga xos bo'lgan urnumiy rivojlanish xususiyatlari 
asos qilib olinadi.