N. X. Ermatov, B. Y. Nomozov, D. G’. Azizova, M. X. Ashurov, A. I. Abdirazakov, R. S. Bekjonov

11.14. Chuqurlik nasosining normal ishini nazorat qilish 
Dinamograf qurilmasi yer osti nasos qurilmasining holatini va unining 
qismlarini ishlashini nazorat qilish, hamda nasos shtangasi, u osilgan nuqta va 
shtanganing har bir qismiga tushgan zo‘rlanishni aniqlash uchun ishlatiladi. 
11.14-rasm. Cho‘ntag dinamograf qurilmasining sхemasi. 
1-mesdoza; 2-richag; 3-mesidoz tekisligi; 4-porshin; 5-kapilyar quvurcha; 6-
manometrik geliksoidal; 7-pero; 8-o‘ziyozar stolchasi; 9-ip; 10-shkiv; 11-
harakatlanuvchi vint; 12- yo‘naltiruvchi (napravlyayushiy). 
Gidravlik cho‘ntak dinamograf GDM – 3 shunday priborki, unda kuch 
o‘lchovchi qism (mesdoza) va uzi yozar qism birbutun qilib tayyorlangan bo‘ladi. 
Kuch o‘lchovchi qismi shtanganing metal arqon osmasi traversi oralig‘iga 
mahkamlanib, osilgan nuqtaga tushayotgan yukni aniqlaydi. Bu yuklanish mesdoza 
polasti 1 membran ostida joylashgan suyuqlik bosimi ta‘sirida hosil bo‘ladi. Bosim 
kapilyar quvurcha 5 orqali o‘zi yozar qismining geliksli manometr prujinasi 6 ga 
uzatiladi. 

---

204 
Bosimning o‘zgarishi natijasida geliks prujinasi har-хil holatga o‘zgaradi va 
unga mahkamlangan pero 7 uzi yozar qismi qogoziga yuklanish kattaligi chizmasini 
chizadi 
Tebratma dastgoh ishlab turgan vaqtda dinamograf silliq shtok bilan 
birgalikda harakatlanadi. Yuqoriga harakatlanganda salnikka mahkamlangan ip 9 
rolikni harakatlanuvchi vint 11 bilan birga harakatlantiradi. Buning ta‘sirida 
harakatlanuvchi gayka stolcha 8 bilan yo‘naltiruvchi 12 ga qarab yuqoriga 
harakatlanadi. Bu vaqtda qaytuvchi prujina qaytishga tayyor bo‘ladi. Pastga 
harakatlanishda qaytuvchi prujina o‘z holiga qaytib stolchani ham o‘z holatiga olib 
keladi. Bu jarayonning bajarilishi posongining yuqoriga va pastga harakatlanish 
natijasida aniqlanadi. 
Dinamograf tebratma – dastgoh to‘хtatilib silliq shtok va po‘lat arqon 
birikkan joyiga o‘rnatiladi. Bunda metal arqon osmasi traversi o‘lchov qismidan 2-3 
mm kattalikda bo‘shatiladi. Asbobning kuch ulchovchi qismi bo‘shatilgan traversga 
o‘rnatilib mahkamlanadi. 
Dinamograf o‘rnatilgandan so‘ng tebratma dastgoh ishga qo‘shiladi. 
Dinamograf joylashtirilib bo‘lgandan so‘ng yozib boshlashi ishlatuvchilar tamonidan 
o‘rnatiladi. Qog‘ozning teskari tomoniga dinomagrammani yozish sanasi va 
tekshirilayotgan quduqda tekshirish soni yoziladi. Bundan tashqari quduq nomeri, 
nasosning tushirilish chuqurligi, nasos diametri va turi, nasos shtangasi diametri, 
tebratma – dastgoh turi, o‘lchash vaqtidagi harakatlanish uzunligi, tebranishlar soni 
va quduq debiti yoziladi. Dinomagramma yozib bo‘lgandan so‘ng har 5 – 10 minut 
oralig‘ida qayta yozilishi mumkin. 
Kamchilgi yo‘q nasos, quvur va tebratma – dastgoh qo‘llanilganda 
haydalayotgan neft tarkibida gaz bo‘lmaganda, nasosning tushirilish chuqurligi uncha 
katta bo‘lmaganda, tebranishlar soni kichik bo‘lganda, nasos hajmi to‘liq 
to‘lgandagina dinomagramma to‘g‘ri parallelogramm ko‘rinishida bo‘lib, uni oddiy 
nazariy dinamogramma deb atashimiz mumkin bo‘ladi. 

---

205 
Hozirgi kunda quduqlarni tadqiq qilishda zamonaviy Mikon-101 
programmali-apparat kompleksidan keng foydalanilmoqda. Mikon-101ning vazifasi 
quyidagilar: 
-neft quduqlarida quvur orti bosimi va suyuqlik sathini aniqlash; 
-ShChN ishini nazorat qilish uchun dinomometrlash va uni ishlashi bo‘yicha 
dinamogramma olish. 
Kompleks 
GOST 
22782.0-81, 
GOST 
22782.5-78 
bo‘yicha 
―portlashgaxavfsiz elektrodvigarel‖ ko‘rinishida tayyorlanadi. 
Bu kompleks apparat va programma qismlaridan tashkil topadi. 
Apparat qisminig tarkibi: 
-Akustik nazorat tizimi; 
-Akustik signalni qabul qiluchi moslama – ASQQM-22P, (УПАС-22П, 
устройство приема акустических сигналов); 
- Akustik signalni qabul qiluchi moslama – ASQQM-22T, (УПАС-22Т, 
устройство приема акустических сигналов); 
-Klapan; 
-Akustk signallarni hosil qiluchi moslama- ASHQM, (УГАС –устройство 
генерация акустических сигналов); 
-Qoplanadigan dinomometr- QD-117T, (Накладной динамометр –ДН-
117Т); 
-Ichiga o‘rnatiladigan dinamometr IO‘D-118 (Встраиваемый диномометр 
ДВ-118). 
Akustik nazorat tizimiga quyudagilar kiradi(15-rasmga qarang): 

---

206 
11.15-rasm. 1- QQB; 2 – ASQQM, 3 – QD, 4 – ASHQM 
-qayd qilish bloki QQB21(QQB) 1; 
-akustik signalni qabul qiluchi moslama (ASQQM) 2, unga akustik ta‘sirni 
hosil qilvuchi moslamalardan biri(klapan yoki akustik signalni qabul qiluchi ASHQ) 
ulangan bo‘ladi. 
ASQQM ikki turda tayyorlanadi: ASQQM-22P(УПАС-22П) va ASQQM-
22T (УПАС-22T) (p‘ezoelektrik mikrafonsiz), 
ASQQM-22T bosim 0,5dan 100 kgk/sm
2
gacha bo‘lgan sharoitda suyuqlik 
sathini aniqlashga mo‘ljallangan bo‘ladi(maxsus buyritma bo‘yicha 160 
kgk/sm
2
gacha aniqlaydi). 
ASQQMga akustik signallarni qayd qiluvchi mikrofon (faqat UPAS-22P 
uchun) o‘rnatilgan bo‘ladi. 
Oldi panelida quyidagilar joylashtiriladi(11.16-rasm): 
11.16 – rasm. QQB ning oldi paneli 
5-apparatni o‘chirib yoqqish; 6-exolotni ulash joyi; 7-dinomagrafni ulash 
joyi. 
-o‘chirgich 5, u QQBni ishga qo‘shish va o‘chirish uchun xizmat qiladi; 

---

207 
-ASQQMni ulovchi, rozetka 6; 
-Dinamometrni(DN-117T yoki DV-118), ulovchi, rozetka 7. 
QQB ning yuqori qopqog‘ida quyidagilar joylashtiriladi(11.17-rasm): 
11.17-rasm. QQBning yuqori qopqog‘i. 
-isitgichni qo‘shuvchi indikator; 
-o‘lchov natijalarini va kirituvchi natijalarini ko‘rish uchun jidkokristal grafik 
indikatori 9; 
QQB ni boshqarish va kerakli ma‘lumotlarni kiritish uchun mo‘ljallangan 16 
ta sonli va funksional tugmachalardan tashkil topgan klaviatura 10. 
Akustik signalni qabul qiluvchi moslama ASQQM-22P (11.18, 11.19-
rasmlarga qarang) quvur ortki qismi quvurchasiga (11.18-rasmga qarang) zichlangan 
holatda mahkamlash uchunm muftada tutqich bilan jixozlangan korpusga 11 ega 
bo‘ladi. 
Korpus ichida (11.20-rasmga qarang) mikrofon 15 o‘rnatiladi, u klapan 
tomonidan vint bilan mahkamlanadi. 
ASQQM korpusiga bosim datchigi 12 o‘rnatiladi(11.18-rasm). 
Kuchaytirgich platasi halqasimon bo‘lib, qopqoq bilan zich yopiladi. 
Boshqaruv bloki va kuchaytirgich o‘z a‘ro elektrik aloqasi ulanish joyi 13 bilan 
ta‘minlanadi.(11.18-rasmga qarang). 

---

208 
11.18-rasm. ASQQM-2P klapan bilan yig‘ma sxemasi. 
11.19-rasm. ASQQM va ASHQM-25 bilan yig‘ma sxemasi. 
11.20-rasm. Mikrafon qurilmasi. 
Mikon-101 
programmali-apparat 
kompleksining 
umumiy ko‘rinishi 
quyidagicha. 
Akustik signalni qabul qiuchi moslamalar ASQQM-22T, ASQQM-22P dan 
pezoelektrik mikrjfoni(11.21-rasmga qarang) yo‘qligi va tashqi o‘lchamining 
kichikligi bilan farq qiladi. 

---

209 
11.21-rasm. ASQQM-22T klapan bilan yig‘ma sxemasi. 
Quduqda akustik ta‘sirni hosil qilish uchun mo‘ljallangan klapan 14 ASQQM 
shtuseriga o‘rnatiladi (11.18-rasmga qarang). 
Bosimsiz quduqda gofrni tezda bosish orqali akustik ta‘sirni hosil qiluchi 
moslama (5-rasmga qarang) akustik signalni qabul qiluchi moslamaning shtuseriga 
mahkamlanadi. ASHQMlar ikki turda tayyorlanadi: ASHQM-25(gofrli) va ASHQM-
26(nasos). 
Qotiriladigan dinamomet ДН-117Т (11.22-rasmga qarang) ShChNi silliq 
shtogining ishchi qism bo‘lmagan joyiga mahkamlanadi va quyidagi maqsadlarda 
ishlatiladi: 
-shtokka tushayotgan nisbiy yukni aniqlash uchun; 
-shtokning harakatlanish uzunliguni aniqlash uchu. 
11.22-rasm. Qotriladigan dinamograf 
16-qisuvchi vint; 17-ulanish joyi. 
11.23-rasm. Ichiga o‘rnatiladigan 
dinamograf. 
Shtangali chuqurlik nasosi to‘xtatilib, qotriladigan dinomgraf (QD) shtangaga 
mahkamlanadi, QD ning orqa qismidagi uchta svetchadan o‘rtadagisi yongan holat 

---

210 
ishchi holat sanaladi. Chap tomondagi svetcha yonsa QD qattiq qotirilgan sanaladi, 
o‘ng tomondagi svetcha yonsa bo‘sh qotrilgan sanaladi. QN ga ulangan kabelning 
ikkinchi uchi 2-rasmda ko‘rsatilgan QQB ning uyaga 7 ulanadi. Dinamograf tayyor 
bo‘lgach tebratma dastgoh ishga tushiriladi. QQB ni o‘chirib yoqich 5 orqali ishga 
qo‘shiladi. QQB ning ekraniga: 
1-Exolot 
2-Dinamograf 
3-Pechat 
4-B.Davlenya yoziladi. 
Kerakli tugmani bosamiz, dinamograf uchun ―2‖ tugmachasini bosamiz va 
posongining yuqoriga harakatlanishining oxirgi nuqtasida ―SHIFT‖ tugmasini 
birinchi marta bosamiz, xuddi shu holat uchmarta takrorlangach natijani kutamiz. 
Natija dinamogramma ekranida paydo bo‘lgach natijani tahlil qilamiz. Natijani 
xotirada saqlash uchun ―.‖ va ―INTER‖ tugmachalari ketma-ket bosilidi. 
Chuqurlik nasosi normal ishlab turganda olingan oddiy nazariy 
dinamogramma quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi. 
11.24-rasm. Chuqurlik nasosi normal 
ishlab turganda olingan oddiy nazariy 
dinamogramma: 
A nuqta ustki shtok yurishining boshlanishi; АB – haydovchi klapan 
yopilgandan keyin suyuqlik og‘rligidan hosil bo‘lgan zo‘riqish; bB kesma shtanga 
cho‘zilishi va quvur qisqarishi hisobiga plunjer yirish uzunligining yo‘qtilishi; BV 
kesma 
plunjerning 
yuqoriga 
harakatlanish 
uzunligi. 
Shtokning 
pastga 
harakatlanishida VG shtanga suyuqlik og‘irligidan bo‘shaydi.(quvur uzayishi va 
shtanga qisqarish); GA oraliqda osilgan nuqtaga faqat shtanganing og‘irligi ta;sir 
qiladi, plunjer dastlabki holatga qaytib boradi. 

---

211 
1
1
.2
5
-ra
sm. 
A
m
al
iy
dinam
og
ram
man
in
g 
ko
‘ri
ni
sh
la
ri
I. 
N
as
o
sn
in
g
n
o
rm
al
i
sh
las
h
i:
1
-t
us
hi
ri
li
sh
ch
uq
ur
li
gi
: 
kat
ta 
bo
‘l
ga
nd
a;
2
-o
‘r
tac
ha
; 
3-
ki
ch
ik
b
o‘l
ga
nd
a;
II
-h
ay
d
o
v
ch
i 
qi
sm
id
a 
si
zi
sh
b
o‘
lg
an
da:
1
-n
azar
iy
d
in
am
o
g
ramma
;, 
2
-s
iz
is
h 
kam 
bo
‘l
ga
nd
a;
3
-o
‘r
tach
a 
si
zi
sh
b
o‘
lg
an
da
; 
4-
ko
‘p
s
iz
gan
da
; 
III
-q
ab
u
l 
qi
lu
vc
hi
q
is
mi
da 
si
zi
sh
b
o‘
lg
an
da:
1-
n
azar
iy
d
in
am
o
g
ramma
; 
2
-s
iz
is
h 
kam
b
o‘
lg
an
da
; 
3-
o‘r
tac
ha
s
izi
sh
b
o‘
lg
an
da
; 
4
-k
o‘
p 
si
zg
an
da
; 
5-
u
zl
ik
si
z 
si
zi
b
, 
su
y
u
q
li
k
h
ay
d
ay
o
lmay
q
o
lg
an
d
a;
6
-h
ay
das
h 
bu
tu
nl
ay
t
o‘
xt
ag
an
da
; 
IV
-b
ir
v
aq
td
a 
o
q
is
h
k
u
zat
il
g
an
d
a;
V
-q
u
v
u
rl
ard
a 
si
zi
sh
k
u
zat
il
g
an
d
a;
V
I-
nas
os
i
sh
ig
a 
gaz 
ta‘s
ir 
qi
lg
an
da:
1
- 
n
azar
iy
d
in
amo
g
ram
ma;
2
-q
at
la
m
gaz
i 
ta‘
si
r 
qi
lg
an
da
; 
3-
n
as
o
s 
q
ab
u
li
g
ac
h
a 
su
y
u
q
li
k
n
in
g
si
q
ib
ch
iq
ari
li
sh
id
a;
4
-q
at
la
m 
gaz
in
in
g 
ta‘
si
ri
da 
ch
eg
ar
an
in
g 
o‘z
gar
is
hi
da. 
V
II
- 
p
lu
n
jer
n
in
g
zi
ch
jo
y
la
sh
ti
ri
li
sh
id
a;
V
II
I-
u
sh
lo
v
ch
i 
sh
to
k
b
il
an
k
en
g
jo
y
las
h
ti
ri
li
sh
id
a;
IX
-n
as
o
sn
in
g
sh
to
k
si
z 
k
en
g
jo
y
la
sh
ti
ri
li
sh
id
a;
X
-q
um 
bi
la
n 
yey
il
is
h 
bo
‘l
gan
da;
X
I-
p
u
li
n
jer 
u
sh
lan
ib
q
o
lg
an
d
a;
X
II
-s
tak
an
b
o‘y
la
b 
u
ri
lg
an
d
a;
X
III
-p
lu
n
jer zi
ch
b
o
rg
an
d
a va
u
sh
lo
v
ch
i s
h
to
k
u
sh
lan
g
a
n
d
a;
X
IV
-s
h
tan
g
a 
u
zu
lg
an
d
a.

---

212