N. X. Ermatov, B. Y. Nomozov, D. G’. Azizova, M. X. Ashurov, A. I. Abdirazakov, R. S. Bekjonov

 
15.2.Gaz konini ishlatish xususiyatlari. 
Gaz konlarini ishlatish texnologiyasi neft konlariga qaraganda turli tavar sifati 
va neft va gazning fizik xossalariga bog‘liq bo‘lgan o‘ziga xos xususiyatga ega 
bo‘ladi. 

---

285 
Yer bag‘ridan qazib olingan neft zavodda qayta ishlashdan oldin idishlarda 
uzoq vaqt saqlab turilishi mumkin. Qazib olingan gaz esa kon joylashgan hududdan 
birdan istemolchiga berilishi kerak, bu degani istemolchi talabiga javob berish kerak 
bo‘ladi. 
Shunday qilib gaz konlarini ishlatishning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri 
―qatlam-quduq-kondagi gaz yig‘uv tizimi-magistral gaz quvuri-istemolchi‖ 
tuzilmasining uzluksizligidadi. 
Gaz konlarini ishlatish texnologiyasining boshqa xususiyatilari tabiiy neft 
gazi fizik xossalaridan kelib chiqadi. 
Gazni suyuqlik bilan solishtirilganda gaz juda kichik kichik qovushqoqlik, 
kichik zichlik va yuqori siqiluvchanlikka ega bo‘ladi. Qovishqoqligining kichikligi 
tufayli gaz juda yaxshi oquvchan bo‘ladi. Shuning uchun gaz konini ishlatishda 
nazariy jihatdan to‘liq gaz beraoluvchanlikka erishish mumkin.Quduqlarning 
o‘tkazuvchanligining cheklanganligi tufayli, konning kattaligidan kelib chiqib turli 
sonly quduqlar yordamida mahsulot qazib olinadi. Neft konlarini ishlatishdagi kabi, 
gaz konlarini oqilona ishlatish asosida atrof muhitni himoya qilish qoidalariga rioya 
qilish va samarali texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarga erishish turadi. Bu prinsiplardan 
kelib chiqib, loyihalashtirishda yillar davomida konni ishlatish suratini, umumiy 
ishlatish davrini, quduqlar sonini, ularning diametrini va kon maydoninida 
joylashtirish tartibibi aniqlanadi. 
Neft konlaridagidek, gaz konlarini ishlashni loyihalashtirish ham konni 
geologik o‘rganish, gazadinamik hisoblar, ishlashning turli xil variantlarini 
solishtirish asosida koplekt tarzda amalga oshiriladi. 
Kon maydonida birinchi qidiruv qudug‘ida tadqiqot jarayoni va tajribaviy 
ishlatish orqali qatlam qalinligi, ularning litologik xususiyati, g‘ovakligini va tog‘ 
jinsi o‘tkazuvchanligini, gaz va suvgato‘yinganlikni, gaz-sub, gaz-neft, 
chegaralarining joylashishini, gaz zaxirasini, quduqdagi ruxsat etilgan bosimlar 
farqini, gaz debitini va shu kabi ko‘rsatkichlarni aniqlanadi. 
Ishlashni loyihalashtirish va maydonda quduqlarni oqilona joylashtirish da
sizdirish rejimi katta ahamiyat kasb etadi. Ishlashga rejim juda katta ta‘sir ko‘rsatadi 

---

286 
va asosiy ishlash shartini aniqlashda yana boshqa bir qatorlar faktorlardan 
foydalanilanib, bularga bosim tushish surati, va gaz debiti, quduq suvlanganligi va 
boshqalarni misol qilib keltirishimiz mumkin. 
Ayrim quduqlarni ishlatish va gidrodinamik hisoblar natiljalari orqali 
qatlamni ishlashning u yoki bu rejimining namayon bo‘lishi aniqlanadi. 
Agar harakatlantiruvchi kuch faqat siqilgan gaz bosimi bo‘lsa, unda vaqt 
o‘tishi bilan gaz bilan to‘yingan o‘zgarmas tog‘ jinsi hajmida uzluksiz bosim tushihsi 
kuzatildi. 
Hisoblashlar uchun quyidagi belgilashlarni kiritamiz: 
V-gaz uyumi g‘ovak muhit hajmi m
3
da; p
0
-boshlang‘ich qatlam bosimi; p
1
- 
qatlamdan Q
1
m
3
gaz olingan vaqtdagi, qatlamdagi o‘rtacha bosimi; p
2
- qatlamdan Q
2
m
3
gaz olingan vaqtdagi, qatlamdagi o‘rtacha bosimi; p
at
-atmosfera bosimi; z
0
, z
1
, z
2
- 
qatlam haroratida va bosim p
0
, p
1
, p
2
holatidagi gazning mos siqiluvchanlik 
koeffitsiyentlari. 
Qatlamdan olinadigan gaz miqdorini Q
1
quyidagicha aniqlaymiz 
(15.1) 
Q
2
ni aniqlash 
(15.2) 
Agar uyumda faqat gaz rejimi kuzatilsa, unda gaz bilan to‘yingan g‘ovak 
muhit hajmi o‘zgarmay qolishi shart: 
(15.3) 
Agar gaz uyumi faol chekka suvga ega bo‘lsa (15.2) tenglikning o‘rniga 
quyidagi tegsizlikka ega bo‘lamiz 
(15.4) 
Bu chekka suvlar ta‘sirida bosim tushish sekinlashishi bilan tushuntiriladi. 
Agar hisob natijasida yetarli uzoq vaqt oralig‘ida gazsuv chegarasi kam 
oraliqqa ko‘chishi aniqlansa, unda berilgan ishlash sharti uchun sizdirish rejimi gaz 

---

287 
rejimi hisoblanadi. Agar gazsuv chegarasi yetarli oraliqqa siljisa suvbosmi yoki 
aralash rejim kuzatiladi. 
Uyumda u yoki bu sizdirish rejimning ko‘proq kuzatilishiga qarab, uyumni 
ishlash va loyihalash tartibi, hamda maydonda quduqlarni joylashtirish sxemasi 
tanlanadi. 
Amalda ko‘pincha gaz konlari, konni ishlatishning boshlang‘ch davrlarda gaz 
rejimida ishlatiladi. 
Gaz qazib olish miqdori va konni ishlash davri gazga bo‘lgan talabdan kelib 
chiqib tanlanadi. 
Kondagi gaz qazib olish ko‘rsatkichi bo‘yicha quduqlarni ishlatishning 
texnologik rejimlar hisoblanadi(gaz debiti, qatlam, quduq tubi va usti bosimlari 
o‘zgarishi). Keyin loyihaviy quduqlar soni hisoblab topilib va ularning yillar bo‘yicha 
debiti qidiruv qudug‘ini tadqiqot qilish orqali aniqlanadi. 
Maydon bo‘ylab joylashtiriladigan quduqlar sonini aniqlashga quduq 
diametri, aniqrog‘i ishlatuvchi quvurlar diametri ta‘sir ko‘rsatadi. 
Quduq diametri qancha katta bo‘lsa, quduq bo‘yida napor yo‘qotish kichik va 
debiti yuqori bo‘ladi. 
Quduq debitining katta bo‘lishi rejalashtirilgan gaz qazib olish miqdoriga 
erishish uchun quduqlar soning kam bo‘lishini ta‘minlaydi. Shu bilan birgalikda 
quduq diametrining katta bo‘lishi, quduq burgilash uchun metal sarfi va xarajatning
ortishiga olib keladi. Shuning uchun gaz konini islashni loyihalashtirishda oqilona 
diametrni tanlash bir necha variantdagi quduq diametrini tekshirish orqali amalga 
oshiriladi. 
Tanlangan ishlatuvchi quvurlar tizmasi diametri, konni ishlatishning barcha 
davrlarida gaz qazib olish ko‘rsatkichin taminlashi shart. 
Quduqni joylashtirish sxemasi uyumning shaklidan kelib chiqib tanlanadi. 
Uzun ko‘rinishdagi uyumda quduqlar bir, ikki yoki uch to‘g‘ri ciziqli qatorli setka 
bo‘yicha teng taqsimlangan joylashtirish sxemasidan foydalaniladi. Aylana yoki 
gumbaz simon uyumlarda bir, ikki yoki uch halqali qator yoki gazgato‘yingan 
maydonda teng taqsimlangan ko‘rinishda joylashtiriladi. 

---

288 
Amalda birinchi navbatda quduqlar qatlamning qalin va o‘tkazuvchanligi 
yaxshi, mahsuldorligi yuqori bo‘lgan qismiga joylashtiriladi. 
Gazodinamik hisoblarda maydonda quduqlarni joylashtirishning birnechta 
variantlari ko‘rib chiqiladi. 
Gazkondensat konlarini ishlashda bosim tushishi natijasida gaz tarkibidan 
kondensat ajralish kuzatiladi. Birinchi navbatda og‘ir uglevodorodlar keyin bir 
muncha yengil uglevodorodlar ajralishi kuzatiladi. Eng ko‘p kondensat ajralisj 
bosimi, maksimal kondensatsiya bosimi deyiladi.