Namangan davlat universiteti akayeva marapat abduxalikovna

1.9. Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabatlar tuShunchasi va
ularning umumiy tavsifi.
«Huquqiy munosabatlar - davlat tomonidan himoya qilinadigan, odatda, 
qonun normalarining kishilar xatti-harakatlariga ta’siri natijasida yuzaga keladigan 
va uning qatnashchilarida sub’ektiv huquqlar, yuridik majburiyatlar mavjudligi 
bilan tavsiflanadigan ijtimoiy munosabatlardir»
25
. Ushbu tarif huquqiy 
munosabatlarga xos bo‘lgan barcha asosiy xususiyatlarni aks ettiradi.
Yuqoridagi ta’rifdan huquqiy munosabatlarga xos quyidagi xususiyatlarni 
24
Масалан, Қаранг: «Қарияларни қадрлаш йили» дастурига давлат дастурига шарқ. «Халқ сўзи» газетаси, 
2002 йил 25 январ.
25
А. Саидов, У. Тожиҳонов. «Давлат ва ҳуқуқ назарияси». Т., «Адолат», 2001 йил,- Б. 254.

---

38 
anglab olish mumkin:
a) huquqiy munosabat, bu - insonlar faoliyati, xulq-atvori, erki, 
istagi bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy munosabatlardir;
b) huquqiy munosabat - yuridik va jismoniy shaxslarning sub’ktiv 
huquqlari va yuridik majburiyatlarini ro‘yobga chiqarish natijasida yuzaga 
keluvchi ijtimoiy munosabatlardir;
v) huquqiy munosabat - shaxslar o‘rtasidagi irodaviy, ongli 
munosabatdir;
g) huquqiy munosabat - davlat tomonidan, qonunlar vositasida 
muhofaza qilinadigan munosabatlardir.
Yuridik adabiyotlarda huquqiy munosabatlar turli xususiyatlariga ko‘ra 
guruhlarga ajratiladi. Ular: davlat-huquqiy, fuqarolik-huquqiy, moliyaviy-huquqiy va 
boshqa turlarga bo‘linadi.
Ijtimoiy ta’minotga oid munosabatlar ham huquqiy munosabatlarning bir 
tarmog‘i bo‘lib hisoblanadi. Ijtimoiy ta’minot munosabatlari mohiyat jihatdan 
davlat-huquqiy munosabatlardan iborat bo‘lib, bu munosabatlarning yuzaga 
kelishida qonun hujjatlarida nazarda
tutilgan asoslar yetakchi o‘rinni egallaydi, 
ya’ni ana shunday asoslar mavjud emasligi tomonlar erki-xohishidan qat’i nazar 
ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabatlar yuzaga kelishiga monelik qiladi.
Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabatlar - fuqarolarni pensiyalar, , 
boshqa ijtimoiy yordamlar bilan ta’minlash yuzasidan qonun hujjatlarida nazarda 
tutgan asoslar hamda tartiblarga muvofiq ravishda, tegishli yuridik faktlar 
(muayyan hollarda esa - yuridik tarkib) mavjud bo‘lganida ijtimoiy ta’minotni 
amalga oshiruvchi organlar bilan fuqarolar (ayrim fuqaro, oila) orasida vujudga 
keluvchi qonunlar bilan tartibga solinadigan hamda davlat tomonidan 
qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlardan iboratdir.
Ijtimoiy ta’minot huquqiga oid munosabatlar yuzaga kelishiga zarur yuridik 
faktlar (yuridik-faktik asos) mavjud bo‘lganida ta’minot olishga haqli bo‘lgan 
shaxsning ta’minot olishga qaratilgan irodaviy-ongli harakati, ijtimoiy ta’minotni 
amalga oshiruvchi organ tomonidan esa ushbu ta’minotning berilishiga qaratilgan 

---

39 
yuridik aktni sodir etilishi sabab bo‘ladi.
Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabatlar yuzaga kelishiga asos 
bo‘ladigan yuridik faktlar - yuridik oqibat keltirib chiqarishga layoqatli bo‘lgan 
irodaviy-ongli harakatlar ham, muayyan voqea-hodisalar ham bo‘lishi mumkin. 
Bunday yuridik faktlar jumlasiga:
a) muayyan davr davomida mehnat munosabatida bo‘lganlik - mehnat 
stajiga egalik fakti;
b) nogiron bo‘lib qolganlik fakti;
g) qaramog‘ida bo‘lganlik fakti;
d) mehnatga yaroqsizlik fakti;
e) kasb kasalligiga chalinganlik yoki ishlab chiqarishda jarohat 
olganlik fakti va boshqalar kiritilishi mumkin.
Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabatlar ijtimoiy jarayon, voqelikning 
bir ko‘rinishi sifatida o‘z elementlari tarkibiy qismlariga ega bo‘ladi va bu 
elementlar quyidagilardan iborat bo‘ladi:
1) Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabatning ob’ektlari. X. T. 
Odilqoriyevning ta’kidlashiga ko‘ra: «Huquqiy munosabat tarkibiy tuzilishining 
zaruriy qismlaridan biri - ularning ob’ektidir. «Ob’ekt» - lotincha so‘z bo‘lib, 
mavzu degan ma’noni anglatadi. xar qanday huquqiy munosabatning zamirida 
yotgan hayotiy hodisalarni, narsa va jarayonlarni tartibga solishga qaratilgan 
muayyan vazifani o‘taydi. Shu bois ob’ektsiz, ya’ni hech narsaga qaratilmagan, 
hech narsaga ta’sir ko‘rsatmaydigan huquqiy munosabat bo‘lmaydi»
26
.
Huquqiy munosabat ob’ektlari moddiy boyliklar, nomulkiy-shaxsiy 
ne’matlar, muayyan mulkiy yoki nomulkiy huquqlardan iborat bo‘lishi mumkin.
Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabat ob’ekti bo‘lib pensiyalar, va 
boshqa ijtimoiy yordamlar, turli imtiyozlarga nisbatan fuqarolarda bo‘lgan 
huquqlar sanaladi.
Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabat tarkibining ikkinchi muhim 
elementi - bu munosabatning sub’ektlari qatnashchilaridir. huquqiy munosabatning 
26
«Давлат ва ҳуқуқ назарияси». Т., 2000 йил, -Б. 303.

---

40 
sub’ektlari sifatida har doim sub’ektiv huquqlar, yuridik majburiyatlarga ega 
bo‘lgan jismoniy va yuridik shaxslar hamda davlatning o‘zi (o‘z organlari va 
muassasalari orqali) ishtirok etadi.
Shaxs huquq sub’ekti sifatida huquqiy munosabatlarda qatnasha olishi uning 
huquq sub’ektlilik layoqatiga ega ekanligiga bog‘liq bo‘ladi. «Huquqiy sub’ektlilik 
- huquq sub’ekti bo‘la olish qobiliyatidir. Huquq normasi, huquqiy sub’ektlik va 
yuridik fakt huquqiy munosabatlar vujudga kelishining shart-sharoitlari 
hisoblanadi»
27
.
Ijtimoiy ta’minotga oid munosabatlarda munosabat sub’ekti bo‘lib 
quyidagilar qatnashadilar:
1. Fuqarolar (tegishli hollarda chet el fuqarolari, fuqaroligi bo‘lmagan 
shaxslar);
2. Yuridik shaxslar (mulkchilik shakli, xo‘jalik yuritish usulidan 
qat’i nazar); 
3. Yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan yakka tadbirkorlar, dehqon 
xo‘jaligining a’zolari; 
4. Davlat (o‘zining ijtimoiy ta’minotni amalga oshiruvchi, ijtimoiy 
ta’minot tizimini boshqaruvchi organlari, muassasalari orqali); 
5. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari; 
6. Oila - yaxlit, bir butun holda. 
Ijtimoiy ta’minot sohasidagi huquqiy munosabatlarda qatnaShuvchi 
shaxslarning huquq layoqatlari va muomala layoqatlari, vakolatlari, majburiyatlari 
hamda javobgarlikpari hajmi fuqarolik qonunlarida; korxonalarning Ustav va 
nizomlarida va boshqa qonunchilik aktlarida belgilab qo‘yiladi.
Ijtimoiy ta’minotga 
oid huquqiy munosabat mazmuni uchinchi elementni tashkil etadi va u munosabat 
ishtirokchilarining huquqlari hamda sub’ektiv majburiyatlaridan tashkil topadi. 
Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabat mazmuni qonun hujjatlariga ko‘ra 
uning sub’ektlariga berilgan huquqlar hamda vakolatlar, yuklatilgan 
majburiyatlarga ko‘ra belgilanadi.
27
Саидов А.,. Тожиҳонов У . «Давлат ва ҳуқуқ назарияси». Т., «Адолат», 2001 йил, -Б. 264.

---

41 
Ijtimoiy ta’minot huquqiy munosabatlari qatnashchilarining huquqlari va 
manfaatlari qonunlarga muvofiq ma’muriy usulda (yuqori turuvchi davlat yoki 
jamoat organi orqali) yoki sud tartibida himoya qilinishi mumkin.
Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabatlar maqsadga ko‘ra:
a) huquqlarni amalga oshirishga qaratilgan;
b) huquqlarni himoya qilishga qaratilgan;
v) huquqlarni tan olishga - belgilashga qaratilgan;
g) protsessual munosabatlarga bo‘linishi mumkin;
d) javobgarlikka oid munosabatlar.
Ijtimoiy ta’minotni amalga oshirish shakllariga ko‘ra esa bu 
munosabatlarni:
1) Mehnat staji va uzoq yillik xizmat muddatini belgilashga oid 
munosabatlar;
2) Pensiya tayinlash, to‘lash sohasidagi munosabatlar; 
3) tayinlash va to‘lashga oid munosabatlar; 
4) Fuqarolarga ijtimoiy yordam ko‘rsatish sohasidagi munosabatlar; 
5) Yolg‘iz fuqarolarni qariyalar uyi va nogironlar uylariga joylashtirish, 
u yerda saqlash-ta’minlashga oid munosabatlar; 
6) Aholining muayyan tabaqalariga ijtimoiy imtiyozlar va yengilliklar 
berish bilan bog‘liq munosabatlar; 
7) 
Ijtimoiy ta’minot sifatini, ijtimoiy ta’minot berilishida qonunlarga 
amal qilinishini nazorat qilish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlar va boshqa 
munosabatlarga bo‘lish mumkin.
Ijtimoiy ta’minotga oid munosabatlarning har bir turini huquqiy 
tartibga solishga oid xususiyatlar tegishli qonun hujjatlarida nazarda tutib 
qo‘yilgan.