Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

buddizm
vujudga keldi. 
Uning asoschisi (taxminan e.o. 583-483 yillarda yashagan) Siddxartxa Gautama 
hisoblanadi. U 29 yoshida uyini tashlab ketadi va bir necha yillik sargardonlik 
hayotidan so’ng hayotning mohiyatini tushunish darajasiga erishadi. U keyinchalik 
Budda (O ’y g ’ongan) nomini oladi. Uning ta’limoti markazida to ’rt haqiqat g ’oyasi 
yotadi. 
Unga muvofiq insonning mavjudligi azob-uqubat chekish bilan 
chambarchas bog’langan. Tug’ilish, kasalliklar, qarilik, o’lim, yaxshilik va 
yomonlikka duchor bo’lish, istaklarga erishishning qiyinchiligi - bularning 
barchasi azob-uqubat chekishga olib keladi (1). Azob-uqubatlarning sababi 
xursandchilik va orzuga erishishga chanqoqlikdir (2). Azob-uqubat sabablarini 
yo’qotishga ularga erishishga chanqoqlikni yo’qotish orqali sodir bo’ladi (3). 
Azob-uqubatlarni yo’qotishga sakkiz pillapoyani bosib o’tish bilan erishiladi -
to ’g ’rifikrlash, to ’g’riechim, to ’g’rinutq, to’g ’rihayot, to ’g ’riintilish, to’g ’rie’tibor. 
Bunda hissiy huzur-halovatga asoslangan hayot kechirish ham, shuningdek, 
zohidlarcha befarqlik va o ’z-o’zini qiynashga asoslangan hayot ham rad etiladi (4). 
Ularning har biri yanada murakkab tuzilgan qismlardan iborat. Masalan, 
to ’g ’rihayot budda axloqining quyidagi besh nasihati (tamoyili, qoidasijdan iborat: 
tirik jonivorlarga yomonlik qilmaslik. begona (mulkni) olmaslik, taqiqlangan jinsiy 
aloqalardan tiyilish, yolg’on va dabdabali nutq so’zlamaslik va mast qiluvchi 
ichimliklami iste’mol qilmaslik.
Q adim gi X itoy. 
Qadimgi Misr va Hindistondan farqli ravishda qadimgi 
Xitoydagi ilk falsafiy fikrlarda diniy xarakter kuchli emas. Bu erda ijtimoiy axloq 
va m a’muriy amaliyot hamma vaqt mistik abstraksiyalar va shaxsning oxiratda 
yaxshi yashashga umididan ko’ra katta ahamiyatga ega bo’lgan. Agar hind va 
misrlik kishi o ’z hayotining mazmunini kelgusi hayotida yaxshi yashash umidida 
ruhlarga bog’lasa (shu ma'noda asketik hayot tarzi, yoga mashqlari, monaxlikka 
berilgan bo’lsa), xitoylik kishi birinchi navbatda doimo moddiy hayotga, o’z 
hayotiga e ’tibor bilan qaragan. Bu erda umum tan olingan qoidalarga rioya qilib 
yashash, narigi dunyoda emas, balki mana shu dunyoda yaxshi hayot kechirish 
uchun yashash oliy maqsadlar sifatida qabul qilingan.
Xitoyda ham oliy ilohiy ibtido - Osmon tan olinadi. Ammo u Yaxve, lisus, 
Braxman yoki Budda emasdir. U oliy umumiylik bo’lib, abstrakt (mavhum), qat’iy 
va sovuq, insonga befarq ibtidodir. Uni sevib bo’lmaydi, u bilan birlashib
20

---

ketilmaydi, unga taqlid qilib bo’lmaydi va unga mahliyo ham bo'lolmaysiz. Xitoy 
diniy-falsafiy dunyoqarashida milodning boshlarida Hindistondan kirib kelgan 
Budda va Dao (qonun yoki Haqiqat va Oliyjanoblikka eltuvchi Ulug’ Yo’l 
ma’nolarini bildiradi) ham mavjud. Ammo ular Xitoyda Osmondek katta 
ahamiyatga ega emas.
Qadimgi Xitoyning yana bir o’ziga xosligi shundaki, bu erda ruhoniylik 
hech qachon katta ahamiyatga ega bo’lmagan. Bu erda Hindiston yoki Misrdagi 
kabi 
barcha 
hurmat 
bilan 
qaraydigan 
ruhoniylar 
tabaqasi 
bo’lmagan. 
Konfutsiychilikni tarqatuvchi kishiliar esa asosan ruhoniylik rolini emas, aksariyat 
hollarda ma’muriy va amaldorlik vazifalarini bajarishgan, diniy amallar ular uchun 
hech qachon birinchi darajali ahamiyatga ega bo’lmagan.
Miloddan oldingi II ming yillikning o’rtalarida Xuanxe daryosi bo’ylarida 
shahar tipidagi In sivilizatsiyasi vujudga kelgan. Xuddi shu paytda Hindistonda 
oriylar sivilizatsiyasi vujudga kela boshlagan edi. Xuddi oriylardagi kabi inlar ham 
ko’plab xudolar va ruhlarga sig’inishar va ularga qurbonliklar keltirishardi. Asta 
sekinlik bilan ko’plab xudo va ruhlar orasidan inlar qavmining ibtidosi va 
sarkardasi Shandi oliy xudo ahamiyatiga ega bo’lgan. In sulolasining hukmdorlari 
Shandining avlodlari va davomchilari sifatida tan olingan. Ajdodlarga sig’inish va 
ularga ham qurbonliklar qilish odati bo’lgan. O’sha paytdan saqlanib qolgan 
yozuvlar guvohlik berishicha, hatto odamlar ham qurbonlik qilingan: "Aidodimiz 
Genga svan qabilasidan uch yuz kishini qurbonlik qilyapmiz".
Shan-In davri ko’pga cho’zilmadi. 
Miloddan oldingi 1027 yili boshqa 
qabilalar chjou qabilasi boshchiligida ularni tor-mor qiladi. Asta-sekinlik bilan 
Chjou qabilasi e’tiqod qiladigan Osmon barcha boshqa xudo va ruhlarni siqib 
chiqaradi. Chjou podshohlari Osmon o’g’illari sifatida tan olinadi va bu an’ana, 
y a’ni davlat boshlig’ini Osmon o ’g ’li deb tan olish Xitoyda hozirgi kungacha 
saqlanib qolgan.
Ulug’ 
Osmon 
oliy 
xudodan 
ko’ra 
ko’proq 
aqlning, 
maqsadga 
muvofiqlikning, adolatning va oliyjanoblikning sintezi sifatida odamlar ruhiyatidan 
o ’rin olgan. Osmonga qarindoshligini yanada kuchaytirish uchun Chjou 
hukmdorlari o’z mamlakatini "Osmon ostidagi mamlakat" deb atay boshladilar.
Ana shu paytdagi fikrlarga muvofiq inson ikkita - moddiy (po) va ruhiy 
(xun) jonga ega. Birinchisi inson vafot qilganda tana bilan erga kiradi. Uning 
narigi dunyoda qiynalmay yashashi uchun marhum bilan birga uning narsalarini, 
xotinlarini, xizmatkorlarini ham ko’mib yuborishar edilar. Ikkinchi jon esa 
osmonga yo’l oladi va u erda egasining hayotda tutgan mavqeiga muvofiq o’z 
joyiga ega bo’ladi. Qadimgi Xitoy jamiyatining past tabaqalarini asosan dehqonlar 
tashkil qilgan. Ular asosan Erga e’tiqod qilishgan va ular orasida sehrgarlik, 
shamanlik ko’proq tarqalgan. Ruhlarga e’tiqod qilish ularda hosil bilan bog’liq 
bo’lib, ko’pincha suv taqchilligida yomg’ir chaqirish an’analarini shaman ayollar 
bajarishardi. Agar ularning hatti-harakatlari foyda bermasa, ularni qurbonlik 
qilishgan. Boshqa mamlakatlardan farqli ravishda ruhoniylik vazifalari hukmdorlar 
va ularning mansabdorlari tomonidan bajarilgan. Xalq orasida esa shamanlar, 
folbinlar ularning ehtiyojlarini bajarib turishgan.
21

---

Miloddan oldingi VIII - V asrlarda Chjou davlati chuqur krizisni boshidan 
kechiradi. 
Patriarxal-urug’chilik qoidalari 
tanazzulga yo’l tutadi, o ’zaro 
kurashlarda 
aristokratiya 
halokatga 
uchrab, 
bir 
mamlakat 
bir 
qancha 
markazlashgan davlatlarga bo’linib ketadi. Hukmdorlar va ularning qarindoshlari, 
mansabdorlar davlat uchun kurashda hech narsadan qaytmasdilar, hattoki o ’z 
qarindoshlarini ham qirib yuborish hodisalari hech kimni ajablantirmasdi. Ana 
shularning barchasi jamiyatda yangi davrga, uning yangi qoida va an’analariga 
tanqid ruhini, o ’tmishga qaytish intilishlarini vujudga keltirdi. Biroq bu intilishlar 
barcha tan oladigan avtoritetlarga suyanmog’i lozim edi. O ’tmishning ana shunday 
yarim afsonaviy avtoritetlarini Konfutsiy o’z ta’limoti orqali ko’rsatib berdi.