Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

Ahm ad D onishdir 
(1827-1897). Uning 
ijtimoiy qarashlari Buxoro amirligi sharoitida mavjud bo’lgan siyosiy tartiblar va 
harakatlarni, davlat boshqaruvi va tuzilishini, amirlikning ichki va tashqi siyosatini 
ochib berishga xizmat qiladi.
Ahmad Donish o’zining "Navodir ul-vaqoe" va boshqa asarlarida ijtimoiy 
taraqqiyotga g ’ov bo’layotgan tartib va munosabatlarni tanqid ostiga oladi. Buxoro 
xonligini Evropa davlatlari, jumladan, Rossiya bilan taqqoslaydi va uning 
iqtisodiy, madaniy sohalarda orqada ekanligidan kuyinadi. Uni qoloqlikdan 
chiqarish uchun ijtimoiy-siyosiy tuzumda islohotlami amalga oshirish zarurligini 
uqtiradi. Bu albatta, o ’sha davr uchun g ’oyat dadil fikrlar edi. U o’zi tuzgan 
loyihalarda davlat bir guruh kishilarga emas, balki butun xalq manfaatiga xizmat 
qilishi kerak, degan g’oyani asoslashga harakat qiladi.
Donishning fikriga ko’ra hukmdor muhim davlat ishlarini o’z atrofidagi 
davlat arboblari bilan maslahatlashib hal qilishi, maslahatchilar ham donishmand 
va adolatli kishilar bo’lishi, hukmdor ulaming maslahatlariga quloq solishi va ular 
bilan hisoblashishi kerak, chunki ko’pchilikning aqli bir kishining aqlidan 
ortiqroqdir. Hukmdor bilimdon, ma’rifatli, odil va o’z fuqarolari manfaatlari 
uchun xizmat qilmog’i shart. U qanday masalani hal qilmasin, eng avval o’zini
49

---

fuqaro o’rnida, ularni esa o ’z o ’rnida tasavvur qilmog’i lozim. Bu adolatni 
ta ’minlashga imkon yaratadi.
Tabiatan bilimga qiziquvchan bo’lgan Donish Sharq mutafakkirlari 
ta ’limotini o ’rganish bilan bir qatorda G ’arbda tarqalgan ijtimoiy-siyosiy 
ta ’limotlar bilan ham qiziqadi. Uning bu boradagi intilishlari ko’p jihatdan Buxoro 
amirining Rossiyadagi elchisi lavozimida ko’rsatgan faoliyati bilan ham bog’liq. 
Ammo uning bu yo’nalishdagi fikrlari tanqidga uchraydi va Donish saroydan 
chetlashtiriladi.