Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

G eo rg V ilg elm F rid rix G eg el 
(1770-1831) o ’z qarashlarida nem is falsafiy 
fikrini eng yuqori ch o ’qqiga olib chiqadi. Tarix uning fikricha qonuniylik sohasi 
b o ’lib, bu sohadagi qonuniylik tabiiy qonuniylikdan farq qiladi. M azkur 
qonuniylik kishilarning ongli faoliyati orqali amalga oshiriladi.
75

---

T arix "dunyoviy ruhning zamondagi taraqqiyoti" hisoblanadi. Jam iyat 
taraqqiyotining tarixi o ’z m aqsadiga ega - bu erkinlikning, "fuqarolik" jam iyatida 
fuqaro erkinligining rivojlanishidir. Erkinlikning am alga oshirilishi, G egel fikri 
b o ’yicha, ruhning o ’z -o ’zini erkin his qilishini anglashni ham o ’z ichiga oladi. Shu 
m a’noda tarix "erkinlikni anglash y o ’lidagi taraqqiyot" ham dir. Shu nuqtai 
nazardan G egel dunyo tarixida uch bosqichni bir biridan farqlaydi. Q adim gi sharq 
xalqlari yagona bitta inson erkin ekanligini anglaganlar, greklar va rim liklar esa 
m uayyan guruhni erkin deb hisoblaganlar va faqat G egelning zam ondoshlari 
b o ’lmish "germ an" xalqlarigina barcha kishilar erkinligini tushunganlar. U m um an 
olganda ja m iy a t tarixi dunyoviy ruhning o ’z-o ’zini anglash tom on harakati 
bosqichlaridir.
"D unyoviy ruh" taraqqiyoti avtom atik tarzda ro ’y berm aydi, u kishilarning 
am aliy ishtirokisiz, "um um an kishilarning faolligisiz" hech narsa qilolm aydi. Bir- 
biridan farqlanuvchi egoistik m anfaatlar, qiziqishlar bilan harakatlantiriluvchi 
insoniy faollik, G egelning fikricha, yagona vosita hisoblanadiki, uning yordam ida 
tarix o ’zining eng ichki xohish-m aqsadini am alga oshiradi.
R uhning o ’zi esa na ishlay oladi, na kurashadi, u o ’zi uchun insoning 
faoliyat k o ’rsatishiga im kon beradi. O ’zlarining alohida m anfaatlarini k o ’zlagan 
kishilar esa, o ’ylaganlaridan ham k o ’ra ko ’proq narsani am alga oshiradilar. 
O ’zlari anglam agan holda ular tarixni o lg ’a surib, uning qonuniyatlarini yuzaga 
chiqaradilar.
Jam iyatda haqiqiy tarixiy qahram onlarning, "dunyoviy faoliyat k o ’rsatuvchi 
individlarning" o ’rni g ’oyat katta, ulam ing m anfaatlari, qiziqishlari tarixiy 
aham iyatga m olikdir. U larning hatti-harakati ham ularning egoistik m aqsadlaridan 
kelib chiqadi. A m m o ayni ana shu m aqsadlar b a’zan um um iy "dunyoviy ruhning 
irodasiga" m os tushadi. Bunga misol tariqasida Gegel A leksandr M akedonskiy va 
Sezarni k o ’rsatadi. 
Erkinlikni anglash sari taraqqiyot jam iy at tarixining ichki 
m azm unini tashkil etadi, am m o u G egelning fikricha s o f su b ’ektiv ravishda, y a ’ni 
erkinlikning refleksiyasi m a’nosida tushunilm asligi kerak. G ’oyaning ichki 
xarakteri G egelda ideya reallikka aylanishi uchun albatta tashqi hodisaga aylanadi. 
Erkinlikning tarixda o b ’ektivlashuvi davlat hisoblanadi.
Shu bilan, G egelning fikricha, tarix va davlatning birligi hosil b o ’ladi. 
D avlat yaratm agan xalqlar tarixga taalluqli emas, ular tarixiy em asdir, deydi Gegel.
D unyoviy ruhning tarixiy taraqqiyoti bir necha bosqichlardan iborat, bunda 
erkinlik asta-sekinlik bilan, vaqt b o ’yicha 
tarixiy jih atd an cheklangan davrlar 
m obaynida am alga oshadi. M azkur davrlarning har bit! uchun m uayyan "xalq ruhi" 
hukm rondir, y a ’ni shu davrda o ’z xarakteri, jam iy at axloqi, davlat tuzilishi va 
h.k.larga k o ’ra eng m uhim aham iyat kasb etgan xalqning o ’ziga xosligi aks etadi. 
U o ’z tarixiy vazifasini ado etgach, o ’z o ’m ini boshqa xalqqa b o ’shatib beradi va 
abadiy tarzda chekkaga chiqib ketadi.
G egelning fikricha "xalq ruhlari" ketm a-ketligi quyidagichadir: ham m adan 
pastda sharq xalqlari - Q adim gi Xitoy, H indiston, Fors xalqlari turadi. Ulardan 
keyin grek dunyosi, Q adim gi G retsiya jam oalari turadi, ular esa o ’z navbatida 
rim liklarning universal im periyasiga o ’rin b o ’shatib beradilar. D unyoviy tarixning
76

---

yuksak davri german dunyosidir, u G ’arbiy Evropaning xristian xalqlarini o ’z 
ichiga oladi.
German, y a ’ni G ’arbiy Evropa xalqlarining uzoq tarixi Gegelning fikricha 
uch asosiy davrdan iborat. Birinchi davr germ anlam ing Rim im periyasiga kirib 
kelishi, xristian qadriyatlarining egalari sifatida ulam ing G ’arbiy Evropani 
egallashlari davrini oladi. Bu d av rta rix g a Buyuk Karlning chiqishi bilan tugaydi.
Ikkinchi davr Buyuk Karl va Karl V davrlarini (XVI asm ing birinchi 
yarm ini) o ’z ichiga oladi. Bu davr xristianlik m a’naviy m azm unining tanazzuli, 
uning oliy tabaqalar, m ulkdorlar, 
iqtisodiy va siyosiy m anfaatlar bilan 
bog'lanishini o ’z ichiga oladi.
German dunyosining uchinchi davri nem is Reformatsiyasidan to Gegel 
zam onigacha b o ’lgan Yangi davrni o ’z ichiga oladi. Reformatsiya katolik cherkovi 
tashqi avtoritetning hurmati oldida ch o ’kish darajasiga tushirib q o ’ygan ichki 
erkinlikni yangiladi va chuqurlashtirdi. Gegelning fikricha navbatdagi taraqqiyot 
uchun ikki narsa m uhim dir: m anfaatlarga xizm at qiluvchi davlat tuzish va 
protestant diniga mos erkinlik shaklini va inson ichki dunyosini erkin ravishda 
amal qila oladigan individual irodaga aylantirish. Reallikda bu narsa hunarlar bilan 
erkin shug’ullanish, insonning m ehnat qilish va qobiliyatini sota olish, barcha 
davlat m uassasalariga erkin kirish huquqlarini anglatadi.
Siyosiy erkinlikni am alga oshirish, Gegelning fikricha, tarixni o ’zining 
so ’nggi bosqichiga, bizning kunlarim izga olib keladi. 
Gegel fransuz burjua 
revolyusiyasi tufayli am alga osha boshlagan erkinlikni universal insoniy huquq 
sifatida dunyoviy aham iyatga m olik hodisa deb hisoblaydi. Shu m a’noda u 
revolyusiyaga tarixning buyuk hodisasi deb baho beradi: "Bu quyoshning ajoyib 
chiqishi b o ’ldi".