Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

V o lte r
(1694-1778) fransuz m a'rifatparvarligining asosiy vakillaridan biri 
sifatida erkinlik. insonparvarlik va b ag ’rikenglik (sabr-toqatlilik) talablarini yuqori 
k o ’tardi. Jam iyatda amal qiluvchi va y o ’qotilishi lozim bo ’lgan ijtim oiy 
yovuzliklarning ildizini V olter eng avvalo bilim sizlikda (jaholatda), xurofot va 
irim -chirim larning kuchli ekanligida deb bildi. U ning fikricha bularning asosiy 
suy an ch ig ’i v a sababchisi cherkov, katolitsizm dir. V olterning q at’iy ishonchiga 
k o ’ra diniy fanatizm har qanday erkinlikning asosi bo ’lmish so ’z va vijdon 
erkinligini o ’z iskanjasiga oladi va halok qiladi. Katolik cherkoviga qarshi 
m ardona kurash olib borsa-da V olter din va diniylikni inkor etm aydi. U din xalq 
om m asi uchun zaru ry u g an sifatida saqlanib qolishi kerakligini aytadi.
U 
dem okratikligi 
bilan 
ham 
ajralib 
turm aydi. 
U ning 
fikricha 
m a ’rifatparvarlik, 
uning 
tam oyillari 
"tikuvchilar 
va 
etik d o ’zlarga 
m o ’ljallanm agan". Ilm -m a’rifatni, tafakkurni, fikrlash qobiliyatini yuksak darajada 
qadrlaydigan bu m utafakkir "qora xalq jiddiy o ’ylay boshlasa, barcha narsa o ’ldi 
dem akdir", deydi. Jism oniy m ehnat kishilari V olter uchun tiz ch o ’kib sajda 
qilishga arziydigan odam lar emas.
O ’z asarlarida o ’sib kelayotgan burjuaziyaning barcha odam larning 
tengligini ta lab qilishini ifodalagan Volter bu tenglikni siyosiy m a’noda, y a ’ni 
b archaning qonun va huquq oldidagi tengligi m a’nosida tushungan. Ijtim oiy va 
m ulkiy teng sizlik esa, uning fikricha, ijtim oiy barqarorlik va jam iyatning normal 
rivojlanishi uchun zaruriy asosdir.
72

---

.I
iiii
Jak Kusso (1 7 1 2 -1 7 7 8 ) 
kelib chiqishiga k o ’ra past tabaqa vakili edi. 
Shuning 
uchun 
uning 
qarashlarida jam iyatdagi 
mavjud 
tartibni 
keskin 
d '/g n rtirish g a chaqiriqlar o ’z ifodasini topgan. Asosiy asarlari: 
"Kishilar 
Icngsi/ligining vujudga kelishi va asoslari haqida mulohazalar" (1754), "Abadiy 
tinchlik haqida fikr" (1782 yilda chop etilgan), "Ijtimoiy shartnom a haqida, yoki 
siyosiy huquq Tam oyillari" (1762).
U o ’z qarashlarida ijtimoiy tengsizlik m asalalariga katta ahamiyat beradi. 
Kusso fikricha dastlabki davrda, y a ’ni tabiiy holatda kishilarda xususiy mulk 
bo ’lmagan paytda, barcha erkin va tengdir. Bu holatda ular orasida faqat tabiat ato 
etgan jism oniy tengsizlik b o ’lishi mum kin. Tabiiy tenglikka zid b o ’lgan xususiy 
mulkning va ijtimoiy tengsizlikning dunyoga kelishi bilan boylar va kam bag’allar 
o'rtasid a kurash boshlanadi. Bu holatdan chiqish uchun davlat hokimiyati va 
qonunlar tuzish haqida kelishuv tuzilishi kerak b o ’lgan. Ammo bu mulkiy va 
siyosiy tengsizlikni vujudga keltirgan. Russo haqiqiy tenglik o ’m atadigan ijtimoiy 
shartnom a tuzish taklifi bilan chiqadi. Bu ijtimoiy shartnom aning oqibati uning 
fikricha quyidagicha bo ’ladi: "Shartnom a munosabatlariga kirishayotgan alohida 
odam lar birlashm a (assotsiatsiya) tuzishlari natijasida umumiy y ig ’ilishdagi 
ovozlar m iqdoriga teng b o ’lgan shartli Y agona jam oani tashkil qiladilar. Bu 
Y agonalik umumiy "M en"niga, o ’z hayoti va irodasiga ega b o ’ladi. M azkur 
yuridik shaxs qachonlardir F u q arolik ja m o a si deb atalgan, hozir esa R espublika 
yoki S iy o siy organ izm deb atalm oqda: uning a ’zolari m azkur Siyosiy organizmni 
uning passiv holatida D avlat, faol holatida esa S u veren , boshqa unga o ’xshagan 
hodisalar 
bilan 
taqqoslashda 
esa