Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

Davlatda hech kim, hech qanday organ qonunga buysunishdan ozod 
etilmasligi kerak.
Lokkning bunday pozitsiyasi uning XVII1-XIX asrlarda ishlab 
chiqilgan "huquqiy davlat" g ’oyasining asosiy talablaridan ancha ilgarilab 
ketganligini k o ’rsatadi.
Davlatning o ’zi kabi, har qanday qonun ham k o ’pchilikning xohish-irodasi 
va qaroriga k o ’ra o ’rnatiladi. 
K o’pchilik bilan birga bitta hokim iyatga 
b o ’ysunuvchi yagona siyosiy organizm tashkil qilishga rozi b o ’lgan har bir kishi 
o ’ziga "ko’pchilikning qaroriga b o ’ysunish" m ajburiyatini oladi. Bu fikrlar Lokk 
qarashlarini liberal-dem okratik ta ’limot deb tavsiflashga asos bo’ladi.
Erkinlikni ta ’minlash, siyosiy ham jam oaning "asosiy va buyuk maqsadi"ni 
am alga oshirish, Lokkning fikricha, davlatning vakolatlari uning turli organlari 
o ’rtasida aniq-ravshan b o ’lib berilishini talab qiladi. Qonun qabul qilish vakolati 
(qonunchilik hokim iyati) butun xalq vakillarining yig’ini b o ’lmish parlamentga 
tegishlidir. Qonunlarni hayotga joriy qilish vakolati esa (ijro hokimiyati) 
m onarxning, m inistrlar m ahkam asining tasarrufiga kiradi. Ular, shuningdek, 
xorijiy davlatlar bilan aloqalarni ham tasarru f qiladilar.
Davlat hokim iyatining kim dir tom onidan sui’iste’mol qilinishiga y o ’l 
q o ’yilm asligi, bu hokim iyatdan despotik foydalanish imkoniyatining oldini olish 
uchun Lokk "uning alohida qism lari"ning o ’zaro aloqalari va munosabatlariga oid 
tam oyillarni ham belgilab beradi. Bunda hokimiyatning muayyan faoliyatni 
am alga oshiruvchi tiplari ierarxik tartibda joyslashtirilgan. Birinchi o ’rin oliy organ 
sifatida qonun chiqaruvchi hokim iyatga ajratilgan. 
Boshqa hokimiyatlar unga 
bo ’ysunishi kerak. Am m o ular (ayniqsa ijro hokimiyati) qonunchilik hokimiyatiga 
nisbatan passiv bo ’lib qolm asligi, balki unga faol ta ’sir k o ’rsatishi kerak.
Albatta, Lokk tiraniyaga, y a ’ni "hokimiyatni huquqdan ajratib amalga 
oshiradigan hukum atga" aylanish xavfi b o ’lmagan ideal davlat shakllarining 
b o ’lmasligini yaxshi tushunardi. Qachonki hokimiyat organlari (qonunchilik 
hokim iyatim i yoki ijro hokim iyatim i, baribir) huquq va umumiy kelishuvni 
e ’tiborga olm asdan, davlatda qabul qilingan qonunlarni chetlab o ’ta boshlasalar, 
mam lakatni boshqarish parokanda bo ’ladi, mol-mulk himoyasiz bo’lib qoladi va 
xalq vayronalikka uchravdi. Bu holda hokimiyatni qonunga xilo f ravishda tortib
71

---

olgan shaxs (uzurpator)ning m am lakatda tartibni, osoyishtalik va tinchlikni shu 
usulda echish 
m um kinligi 
haqidagi 
ta ’kidlariga, 
Lokk 
ular xohlayotgan 
osoyishtalik aslida tinchlik em as, balki bir siqim qaroqchi kishilargagina foydali 
b o ’lgan z o ’ravonlik va talon-taroj ekanligini qarshi q o ’yadi. Bunday holda xalq 
"adolatni tiklash uchun kuch ishlatishga haqlidir". Lokkning fikricha xalq 
suvereniteti uning o ’zi yaratgan har qanday davlat suverenitetidan yuqori turadi. 
A gar xalqning k o ’pchiiigi 
ijtimoiy shartnom ani 
buzayotgan hukm dorning 
intilishiga chek q o ’yishga qaror qilsa va ulam ing qonun, erkinlik va um um iy 
farovonlikka erishish m aqsadida qurolli kuch bilan davlatni qayta tashkil qiIishlari 
haqqoniy b o ’ladi.
XV III 
va qism an XIX asrda bir qator Evropa m am lakatlarida va A Q Shda 
eskirib qolgan feodal jam iyati tartiblariga qarshi vujudga kelayotgan kapitalistik 
ja m iy a t dunyoqarashini aks ettiruvchi m a ’r ifa tp a rv a rlik g ’oyaviy y o ’nalishi 
tarqaldi. M a’rifatparvarlikning atoqli vakillari kishilarning "tabiiy tengligiga" 
asoslangan "tafakkur saltanati", siyosiy erkinliklar va fuqarolar tengligi o ’rnatilishi 
uchun kurashganlar. U lar uchun xarakterli narsa shuki, m azkur g ’oya vakillarining 
barchasi yangi tartibot hukm ronlik qiluvchi ana shunday jam iyatni vujudga 
keitirishda kishilarga bilim lar tarqatish katta aham iyatga ega, deb hisoblashgan. 
M a’rifatparvarlar 
diniy 
dunyoqarashning 
yakka 
hukm ronligiga 
qarshi 
kurashganlar. A ngliyada J. Lokk. Fransiyada - V olter, J.J. Russo, Sh. M onteske, 
P.A. G olbax, K..A. G elvetsiy, D. Didro, G erm aniyada - G.E. Lessing, I.G. Gerder,
F. Shiller, I.V . G yote, A Q Shda - T.Jefferson, B. Franklin, T. Peyn, Rossiyada -
A .N . R adishchev, V.G. B elinskiy, A.I. G ersen, N .G . C hem ishevskiy kabilar 
m a ’rifatparvarlikning atoqli vakillari hisoblanadilar.