Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti
XVII-XVIII asrlarda irtzliz va fransuz mutafakkirlarinine ijtimoiy
Download 5.04 Mb. Pdf ko'rish
|
Qozoqov S, shaxs va jamiyat. pdf (1)
XVII-XVIII asrlarda irtzliz va fransuz mutafakkirlarinine ijtimoiy
taraaaivot haaidasi s ’ovalari T o m a s G o b b s (1588-1679) atoqli ingliz mutafakkirlaridan biri bo ’lib, uning fikricha kishilar bir-birlari bilan jism oniy va aqliy jihatdan teng yaratilgan, shuning 67 uchun ularning har biri "ham m a narsaga egalik qilish" huquqiga ega. Am m o insonda ayni holda shaxsiyatparastlik, ochko’zlikka intiluvchanlik, q o ’rquv va shuhratparastlik xususiyatlari ham m avjud. U o ’ziga o ’xshagan, dem ak unga raqib b o ’lgan, hasadgo’ylar, dushm anlar qurshovidadir. Shu m a ’noda "kishi kishiga b o ’ri", bundan esa jam iyatda barcha bir-biriga dushm an ,"barcha barchaga qarshi urush olib boradi" degan xulosa chiqadi. "Ham m a narsaga haqqi borlik" ana shunday o ’zaro urush vaziyatida am alda hech narsaga huquqi y o ’qlikka olib keladi. A na shunday holatni T. G obbs "insoniyatning tabiiy h olati” deb ataydi. U ning fikrcha insonda "hammani ham m aga qarshi urush"ga chorlovchi kuchlardan tashqari uni o ’zining ayanchli tabiiy holatidan chiqishga chorlovchi xususiyatlar ham m avjud. B ular eng avvalo undagi boshqa barcha intilishlarni siqib q o ’yuvchi o ’limdan q o ’rqish va o ’z-o ’zini saqlash instinktidir. Shu bilan birga insonda tabiiy aql, y a ’ni o ’z hatti-harakatlarining ijobiy va salbiy oqibatlari haqida so g ’lom fikr yuritish xususiyati ham mavjud. Eng asosiy tabiiy qonun insonga tinchlikka intilish zarurligini talab qiladi. Boshqa barcha narsalardan tinchlikka erishishning usullari sifatida foydalaniladi. U larning ichidn eng muhim i har bir kishining o ’z huquqlaridan tinchlik va o ’z- o ’zini him oya qilish m anfaatlari talab qiladigan darajada voz kechish hisoblanadi (ikkinchi tabiiy qonun). Huquqlardan voz kechish k o ’pincha ulam i shartnom a b o ’yicha m uayyan shaxsga yoki muayyan kishilar guruhiga o ’tkazish tarzida am alga oshiriladi. Shu tariqa ikkinchi tabiiy qonundan uchinchisi kelib chiqadi: kishilar o ’zlari tuzgan bitim larni am aga oshirishlari kerak, aks holda shartnom alar hech qanday aham iyatga ega b o ’lmaydi. Ana shu uchinchi tabiiy qonunda adolatning m anbai va boshlanishi m ujassam langan. G obbsning fikricha ana shu uch qonundan tashqari yana 16ta tabiiy va o ’zgarm as qonunlar m avjud. Ularning barchasi quyidagi qoidada m ujassam lashgan: boshqalarning senga nisbatan qanday (m unosabatda) bo ’lishlarini xohlam asang, sen ham boshqalarga shunday (m unosabatda) b o ’lma. T abiiy qonunlarning haqiqiy prototiplari sifatida amal qiluvchi (m asalan, tovar egalarining, m ulk egalarining) o ’zaro aloqalari alm ashuv aktlari b o ’lib yuzaga chiqadi va shartnom alar shaklida ifodalanadi. Shunday qilib, ayni alm ashuv va shartnom a G obbsning fikricha kishilik jam iyatida tinchlik o ’m atish asoslari b o ’lib chiqadi. Tabiiy qonunlar individlarga ulam ing am alga oshirilishi istagini q o ’yadi, am m o ular kishilardan ularga m os hatti-harakat k o ’rsatishni talab qila olm aydi. Shuning uchun kishilarning nim aga huquqlari borligfrii, nim aning kim ga qarashli ekanligini, nim aning huquq ekanligi yoki y o ’qligini echib beradigan kuch zarur. G obbsning fikricha tabiiy qonunlam i am alga oshiradigan va tinchlikning kafolati b o ’ladigan kuch - davlatning absolyut hokim iyatidir. U fuqaro qonunlarini yaratib, individlarni ularni bajarishga m ajbur qiladi. Tabiiy qonunlar tafakkurga tayansa, fuqaro qonunlari kuchga m urojaat qiladi. U lar m azm un jihatd an bir xildir. Fuqaroviy qonunlar davlat avtoriteti va qudrati bilan m ustahkam langan tabiiy qonunlarning o ’zidir. Ularni davlatning oddiygina istagi bilan o ’zgartirib yoki y o ’qotib b o ’lm aydi. 68 Makeavelli va Grotsiy kabi Gobbs ham davlatni teologik nuqtai nazardan emus, balki tafakkur va tajriba faoliyati natijasida tarkib topgan hodisa sifatida tushungan. Uning davlat vujudga kelishi haqidagi qarashi quyidagichadir. Davlat kishilar tom onidan vujudga keltirilgan b o ’lib, "hammaning ham m aga qarshi urushi"ga chek q o ’yadi, "hokim iyatsizlikning ayanchli holati"ga doimiy "hamroh" bo'lm ish him oyasizlik va majburan o ’lim topish xavfidan q o ’rqishdan qutqaradi. Kishilar bir-birlari bilan o ’zaro kelishib, biror kishiga yoki kishilar y ig ’iniga o ’zlari ustidan oliy hukmronlikni ishonib topshirishadi. Aynan davlat ana shu shaxs yoki shaxslar y ig ’inidir va u barcha kishilarning kuch va vositalaridan tinchlik va umumiy him oya uchun o ’zi zarur deb hisoblagan yo ’nalishda foydalanadi. Ana shuning ifodalovchisi - suveren, y a ’ni oliy hokim iyat egasi, hukmdordir. U oliy hokim iyatga ega, boshqa barcha uning fuqarolaridir. Bir marta ijtimoiy shartnom a tuzib fuqaroviy holatga o ’tgan individlar endi tanlangan boshqarish shaklini o ’zgartirish, oliy hokim iyat ta ’siridan ozod bo ’lish imkoniyatidan m ahrum b o ’ladilar. Ularga suverenning qarorlariga qarshi chiqish, uning hatti-harakatlarini qoralash taqiqlanadi. Suverenning o ’z fuqarolariga nisbatan huquqlari esa juda kengdir. Bu holat yana shunisi bilan xarakterliki, suveren o ’z xalqi bilan hech qanday shartnom a bilan bog’lanmagan, y a’ni u shaklan xalq oldida hech qanday m as’uliyatga ega emas. Davlat vujudga kelishining boshqa y o ’li ham mavjud, deydi Gobbs, u oliy hokimiyatni kuch bilan olish natijasida hosil b o ’ladi. Buning natijasida patem alistik, y a’ni "otaga monand" (oiladagi ota va farzandlar munosabatiga taqlid qiluvchi) va despotik hokim iyatlar vujudga keladi. Shu m a’noda Gobbs davlatni ikki turga ajratadi: 1) ixtiyoriy kelishuvga asoslangan yoki siyosiy davlatlar, 2) jism oniy kuchga asoslanuvchi davlatlar. Davlat qanday turda b o ’lmasin, ularda suverenning hokimligi doimo absolyutdir, y a ’ni chegarasizdir. Oliy hokimiyat topshirilgan shaxs (yoki ularning y ig ’ini) fuqaroviy qonunlar bilan ham. fuqarolar bilan ham b o g ’liq emas. Suverenning o ’zi qonunlam i am alga kiritadi yoki harakatdan to ’xtatadi, urush e ’lon qiladi yoki sulh tuzadi, tortishuvlam i hal qiladi, mansabdorlarni tayinlaydi va hokazo. Severenning huquqi bo ’linmaydi va boshqa hech kim ga berilmaydi. G obbsning fikricha ana shunday absolyut hokimiyatga ega davlat faqatgina m irshablik-him oyachilik vazifalarinigina bajarmaydi. Uning vazifalariga shuningdek "kemachilik, dehqonchilik, baliqchilik, ishchi kuchiga talabni vujudga keltiruvchi sanoatning barcha tarm oqlarini rivojlantirish" ham kiradi. Davlat m ehnat qilishdan b o ’yin tovlovchi kishilarni majburan ishgajalb qilish, tarbiyaviy- m a’rifiy faoliyat bilan ham shug’ullanishi kerak. G obbsning fikricha davlatni idora qilish uch shaklda bo ’ladi: monarxiya, dem okratiya (xalqni boshqarish) va aristokratiya. U davlat tuzilishini organizm ning tuzilishiga qiyoslaydi: suveren - davlatning joni, xufiya agentlar - davlatning k o ’zlari va hokazo. Fuqarolik jam iyati sog’likka qonand, qo’zg ’olon va fuqarolar urushi esa - uni buzilish va halokatga olib keluvchi kasallikdir. Ammo G obbs ta ’lim otida davlatni biologik organizm ga o ’xshatish emas, balki kishilar tom onidan yaratilgan va mohirlik bilan yasalgan "sun’iy insonga" o ’xshatishga m oyillik asosiydir. Bunda o ’sha davrdagi fanlarda m exnikaning ta ’siri kuchli 69 ekanligi aks etgan. G obbsdan boshlab G ’arbiy Evropa siyosiy tafakkurida davlatni uzoq va m urakkab taqdirga ega m ashina sifatida tushinish qaror topadi. 1688 y ilda A ngliyada davlat to ’ntarishi yuz berdi. A bsolyut m onarxiya am aliyotini yuritgan qirol Y akov II Styuart o ’rniga taxtga o ’tirgan Vilgelm O ranskiy feodallar va burjuaziyaning ittifoqini ta ’m inlaydigan konstitutsiyali m onarxiya tartibini jo riy qildi. Ana shu kelishuvchilik siyosatini asoslovchi g ’oya sifatida Jon Lokk ta 'lim o ti yuzaga keldi. Download 5.04 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling