Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

J o n L o k k
(1632-1704) o ’zining ijtimoiy fikrlarini 1690 yilda chop etilgan 
"D avlat hokim iyati haqida ikki risola"sida ifodalagan. U o ’z qarashlarida tabiiy 
huquq. ijtim oiy shartnom a, xalq suvereniteti, shaxsning ajralm as erkinliklari, 
hokim iyatlar m uvozanati, zolim hukm dorga qarshi q o ’z g ’olonning qonuniyligi va 
boshqa g ’oyalam i rivojlantirdi, ularni o 'z davri talablariga m oslashtirdi va yangi 
fikrlar bilan boyitdi. Buning natijasida ilk burjua liberalizm i doktrinasi vujudga 
keldi.
L okkning fikrga ko ’ra davlat vujudga kelgunicha kishilar tabiiy holatda 
b o ’lishgan. Bu paytda "barchaning barchaga qarshi urushi" b o ’lmagan. Individlar 
o ’z m ulklarini ta sarru f etishda va shaxsiyatlarini am alga oshirishda hech kimdan 
ruxsat so ’rashm agan va hech kim ga bog’liq b o ’lishm agan. Bu holda tenglik 
hukm ronlik qilgan, "unda har qanday hokim iyat va har qanday huquq o ’zaro 
b o ’lgan ham da hech kim boshqadan ko ’p narsaga ega bo ’lm agan". Tabiiy holatda 
am al qiluvchi m uom ala qonun-qoidalari (norm alari) bajarilishi uchun tabiat har 
kim ga ularni buzgan kishilarni m uhokam a qilish uchun im koniyat bergan. Biroq 
tabiiy holatda kishilar o ’rtasidagi kelishm ovchiliklarni b eg ’araz echadigan va 
tabiiy qonunlarni buzgan kishilarni jazolaydigan organlar (m uassasalar) yo ’q. Bu 
esa odatda b ir tekis kechadigan hayotga ta ’sir qiladi, q a t’iyatsizlik muhitini 
vujudga keltiradi. Tenglik va erkinlikni, shaxsiyat va mulkni, tabiiy huquqlarini 
q at’iy ta ’m inlash m aqsadida kishilar siyosiy birlashm a, davlat tuzish haqida bir 
bitim ga keladilar. Lokk kelishuvga oid quyidagi ta ’kidni alohida k o ’rsatadi: "Tinch 
vujudga keluvchi har qanday davlat xalqning kelishuviga asoslanadi".
L okkning fikricha, davlat kishilarning o ’zlari ishlab chiqqan va ular 
o ’rtasidagi nizolarni echish ham da jinoyatchilarni jazo lash g a vakolatli bo ’lgan 
sudlov instansiyalarini yaratuvchi umumiy qonun ostida birlashuvidir. Davlat 
kishilarning 
boshqa 
turdagi jam oalaridan 
(oila, 
x o ’ja lik
va 
m ulkdorlar 
birlashm alari va h.k.) siyosiy hokim iyatni aks ettirishi bilan farqlanadi, y a ’ni 
jam oatchilik m anfaatlarini ifodalovchi (ham da turli sanksiyalam i ko ’zda tutuvchi) 
qonunlar yaratish huquqiga ega, ular esa mulkni saqlash va m uvofiqlashtirish, 
shuningdek ushbu qonunlardan foydalanish uchun ham jam oatning kuchini ishga 
solish huquqi va davlatni chetdan b o ’ladigan bosqinlardan him oya qilishni ko’zda 
tutadi.
k o 'n g ilti ravishda davlatni vujudga keltirishda kishilar o ’z tafakkuriga quloq 
solgan holda davlat ixtiyoriga berishadigan vakolatlarini aniq belgilab oladilar. 
Lokk bunda G obbs k o ’zda tutganidek, individlarning o ’zlariga tegishli bo ’lgan 
barcha tabiiy huquqlaridan davlat foydasiga voz kechadi, degan fikrni inkor qiladi. 
U ning fikricha, yashash huquqi, m ulkka egalik huquqi, erkinlik va tenglik
70

---

kithilnrni 
inson 
hech 
qachon 
birovga 
bem aydi. 
Bular 
insondan 
iH Konalashtirilmaydigan qadriyatlardir.
Davlatning asosiy belgisi deb Lokk qonun va qonunchilikni k o ’rsatadi. 
I uqarolik jam iyatining yoki qonunchilik organining har qanday ko’rsatmalari 
qonun b o ’lavermaydi. Umumiy farovonlikka va ayni holda kishining shaxsiy 
m anfaatlariga mos keluvchi ongli mazmundagi shaxsiy hatti-harakatlarga izn 
heruvchi aktlargina qonun bo’la oladi. Bundan tashqari, Lokkning fikricha, qonun 
doimiylik (o ’zgarm aslik) va uzoq amal qilish xususiyatlariga egadir.
Q onunchilik va tartib-intizom muhitini ham ma narsadan ustun q o ’ygan 
l.okk quyidagini alohida ta ’kidlaydi: davlatda kim hukm dorlikni egallagan 
bo ’lmasin, unga "tayyorgarliksiz, shoshilinch chiqarilgan farm onlar bilan emas, 
xalq tom onidan o ’rnatilgan va unga m a’lum b o ’lgan doimiy qonunga muvofiq 
boshqarish" vazifasi beriladi. Q onunlar davlatning "asosiy va ulug’ maqsadlarini" 
barchaga m a’lum bo ’lgan va barcha tom onidan bajarilgan holdagina amalga 
oshiradi.