Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi

Murabbiylik faoliyatining xususiyatlari. 
1. Murabbiy kasbiy faoliyatining muhim xususiyati shundan iboratki, sportchi 
shaxsiga ta‘sir etishda murabbiyga yetakchi rol yuklanadi. Tadqiqotchilarning 
ta‘kidlashicha, sport faoliyatining o‗ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, 
bu xususiyat murabbiyning ham professionalligiga, ham shaxsiyatiga yuqori 
talablarni qo‗yadi. 
2. Murabbiy faoliyati o‗z tarbiyalanuvchilarining jismoniy va ruhiy 
salomatligi uchun yuqori darajadagi mas‘uliyat bilan tavsiflanadi. Shunday qilib, 
A.Ya. Korch shunday qayd etadi: ―...sportchilarni tayyorlash jarayonida murabbiy 
ularning tarbiyasi, salomatligi va sport natijalari sifati uchun ma‘naviy, kasbiy va 
huquqiy javobgarlikni o‗z zimmasiga oladi‖. Bu holat murabbiyning sportchilar 
bilan muloqoti ko‗pincha "noto‗g‘ri", ya‘ni deyarli doimiy, masalan, o‗quv-
mashg‘ulot yig‘inlarida, ochiq havoda o‗tkaziladigan sport musobaqalarida doimiy 
bo‗lib qolishi natijasidir. Shu munosabat bilan murabbiy tarbiyachi rolini va o‗z 
tarbiyalanuvchilari undan kutilayotgan boshqa turli rollarni bajarishi kerak. 
Shunday qilib, G.I. Savenkova (1979), sportchi rivojlanishining turli bosqichlarida 
murabbiy turli rollarda ishlaydi: dastlabki bosqichlarda - vasiy sifatida (ota-
onalarning o‗rnini bosuvchi); keyinchalik - murabbiy rolida; eng yuqori yutuqlar 
sport bosqichida - etakchi rolida. 
3. ―Traner-sportchi‖ tizimining nisbiy beqarorligi. Murabbiy uchun o‗z kasbiy 
mahoratiga ishonch uyg‘otishi va shogirdlarida hamdardlik uyg‘otishi muhim, 
chunki aks holda sportchi har doim boshqa murabbiyga murojaat qilishi mumkin. 
Sportchilarning murabbiyga munosabati ularning natijalarining o‗sishi bilan 
bog‘liq. Umuman olganda, sportchilarning ta‘lim-tarbiyasi va kamolotining 
muvaffaqiyati murabbiylarning o‗z shogirdlari bilan muloqot qila olishiga bog‘liq. 
4. Murabbiy faoliyatining asabiy ortiqcha yuklanishiga olib keladigan va o‗z 
navbatida uning ishining muvaffaqiyatiga salbiy ta‘sir ko‗rsatishi mumkin bo‗lgan 
stressning kuchayishi. Bularga quyidagi omillar kiradi: 

---

a) murabbiyning faoliyati ko‗pincha sport lageri sharoitida yoki yo‗lda yoki 
boshqa nostandart va g‘ayrioddiy sharoitlarda, minimal qulaylik va oiladan 
ajralgan holda amalga oshiriladi; 
b) murabbiy o‗quv, o‗quv va raqobat jarayonini ta‘minlashda ishtirok 
etadigan keng doiradagi odamlar bilan aloqada bo‗lishi kerak: talabalar va ularning 
ota-onalari, ma‘muriyat vakillari, hamkasblar, musobaqalarda hakamlar, a‘zolar 
bilan. va boshqa jamoalar rahbarlari, jurnalistlar bilan; 
v) murabbiylar faoliyatining muvaffaqiyati nafaqat o‗zlariga, balki 
shogirdlarining sport yutuqlariga, rahbarlarning shaxsiyatiga va hatto moddiy-
texnik bazasiga ham bog‘liq; 
d) murabbiyning faoliyati yuqori darajadagi "kasbiy xavf" bilan tavsiflanadi, 
chunki maktabni tashlab ketish, mashg‘ulotlarni to‗xtatish yoki jarohatlar, shaxsiy 
jarohatlar tufayli vaqtincha yo‗qligi sababli ko‗p yillik mehnatning "behuda" 
bo‗lish ehtimoli doimo mavjud. sportchilarning holati; 
e) murabbiyning obro‗si beqaror bo‗lib, uning darajasi sportchilar 
muvaffaqiyatli ishtirok etgan paytdagina eng yuqori cho‗qqiga chiqadi va 
vaqtinchalik muvaffaqiyatsizliklar ortidan tez pasayadi, chunki murabbiy faoliyati 
yuqori raqobatbardosh, beqaror maqom va professional mavqega ega. 
f) murabbiyning faoliyati yuqori darajadagi emotsional stress bilan bog‘liq, 
chunki u ommaviy xususiyatga ega va ko‗p narsa unga bog‘liq. Musobaqa 
davomida u sportchilar bilan bir xil tajribalarni boshdan kechiradi, lekin ularni 
ushlab turishi yoki yashirishi kerak; 
g) murabbiylik faoliyati ko‗rgazmalilik, sug‘urta va boshqa holatlarda, 
ayniqsa, jismoniy holat ko‗rsatkichlari allaqachon pasayib borayotgan, ko‗pincha 
psixologik jihatdan tayyor bo‗lmagan sharoitlarda, murabbiyning o‗zi harakat 
harakatini amalga oshirayotganda jarohat olish imkoniyatini doimo yo‗l qo‗yadi. 
Aslida, ro‗yxatga olingan elementlarning deyarli barchasi (kamdan-kam 
istisnolardan tashqari) deyarli har qanday pedagogik faoliyat turiga xosdir, garchi 
ularning jiddiyligi, masalan, jismoniy tarbiya o‗qituvchisiga qaraganda ancha 
kuchli. 

---

Biroq, murabbiyning faoliyati, hatto jismoniy tarbiya o‗qituvchisi faoliyati 
bilan solishtirganda ham, uning kasbiy o‗ziga xosligini tashkil etadigan bir qator 
muhim farqlarga ega. Shunday qilib, V.N. Proxorovning ta‘kidlashicha, 
murabbiyning faoliyati har qanday pedagogik faoliyat bilan solishtirganda juda 
o‗ziga xos ko‗rinadi. Har qanday pedagogik faoliyat xilma-xil va murakkab, lekin 
murabbiy faoliyatida uni yanada murakkablashtiradigan xususiyatlar mavjud. Bu 
xususiyatlar quyidagilarni o‗z ichiga oladi: 
1. Murabbiy jismoniy madaniyat o‗qituvchisiga qaraganda kuchli sport 
mutaxassisligiga ega. 
2. Murabbiy o‗z ishining natijasiga ko‗proq qiziqadi, chunki uning ishining 
muvaffaqiyati autsayderlarga ko‗proq yaqqol ko‗rinib turadi va odatda 
shogirdlarining sport natijalariga qarab baholanadi. 
3. A. Ganyushkin, murabbiy cheksiz miqdordagi mashg‘ulotlarga ega va 
murabbiyning faoliyati tartibga solinmagan. Murabbiy ko‗pincha nafaqat 
yakshanba kunlari, balki bayramlarda ham ishlaydi, bundan tashqari, asosan 
kechqurun. V.N. Proxorov, shuningdek, o‗rtacha hisobda murabbiylar kutilganidan 
ham ko‗proq ishlashini ta‘kidlaydi. 
4. Murabbiylar ko‗pincha guruhga jalb qilish vazifasiga duch kelishadi. 
Murabbiy bolani qiziqtirish, uni sportga jalb qilish, shuningdek, ota-onasini bunga 
ishontirish uchun yaxshi agitator bo‗lishi kerak. Murabbiy doimiy ravishda yangi 
qobiliyatli shogirdlarni izlaydi. Mehnati zoe ketmasligi, o‗quvchi maktabni tark 
etmasligi uchun ularni o‗z sporti bilan maftun qilishi kerak. 
5. Murabbiy sport yutuqlarining o‗sishini real bashorat qila olishi, ya‘ni 
nafaqat o‗quvchilarni, balki ularni saralab olishi kerak. 
6. Sport natijalarini doimiy ob‘ektivlashtirish ma‘lum darajada uzoq muddatli 
maqsadlarga diqqatni jamlashga imkon bermaydi. Natija imkon qadar tezroq kerak, 
"bu erda va hozir". Murabbiy va sportchi doimo o‗z kuchlarini hozirgi 
maqsadlarga va keyingi tayyorgarlik bosqichlari maqsadlariga jamlashga majbur 
bo‗ladilar. 

---

7. Murabbiylar sportchilarning sog‘lig‘i uchun mas‘uldirlar, ular ko‗pincha 
musobaqalarda ham, mashg‘ulotlarda ham jismoniy qobiliyatlarini maksimal 
darajada oshirishga majbur bo‗ladilar. Bu aqliy va jismoniy ortiqcha 
kuchlanishning haqiqiy xavfini yaratadi. Murabbiylikda, natijalarni doimiy 
ravishda 
yaxshilashga 
qaratilgan 
munosabat 
mavjudligiga 
qaramasdan, 
muvozanatli salomatlikni saqlash muhimdir. Ya‘ni maksimal yutuqlarga intilish 
bilan birga sportchining salomatligini asrash (Sh.A.Amonashvili bu ziddiyatni 
―tarbiya fojiasi asosi‖ deb atagan). 
8. Murabbiylarning o‗zlari professional faoliyati davomida ma‘lum bir sport 
formasida bo‗lishlari kerak. Buning uchta sababi bor: birinchidan, murabbiyning 
sportchi ko‗rinishi bolalarni seksiyaga jalb qilish uchun rag‘batdir; ikkinchidan, 
ba‘zi sport turlarida murabbiyning o‗zi ba‘zan sezilarli jismoniy faoliyatni bajarishi 
kerak; uchinchidan, trenerning pedagogik mahorati tarkibiga u yoki bu elementni 
o‗rganish jarayonida ko‗rsatish qobiliyati, ko‗rgazmalilik mahorati, A.E. Pevzner 
"motor". 
9. Trenerlar faoliyati jarayonida ichki ziddiyatlarning rivojlanishi uchun 
asoslar mavjud: 
a) murabbiyning shaxsiyati va faoliyatiga bo‗lgan juda aniq va qat‘iy talablar 
o‗rtasida menejerlar, jamoatchilik va ko‗pincha e‘tiborga olinmaydigan real 
imkoniyatlar (natijalar har qanday holatda ham talab qilinadi), bu esa 
nevrotiklashtirmaydi va oxir-oqibat kamaytiradi. pedagogik faoliyatning 
muvaffaqiyat darajasi; 
b) ba‘zan paydo bo‗ladigan ehtiyojlar orasida belgilangan standartlarga javob 
bermaydigan bolalar guruhidan chiqarib yuborish (to‗g‘ridan-to‗g‘ri - sportchini 
mashg‘ulotlardan bosh tortish va bilvosita - unga e‘tibor bermaslik, uni 
musobaqalar uchun jamoaga kiritmaslik); zaxirada "saqlash") va aynan shu bolalar 
jismoniy rivojlanishga ko‗proq muhtoj ekanligini tushunish va eng foydali narsa bu 
bo‗limdagi darslar; 

---

v) rahbarlar tomonidan yuqori sport natijalari talablari va ishtirokchilarning 
(ayniqsa, ularning ota-onalari) ularning tarbiyasi, ta‘limi, shuningdek sog‘lig‘ini 
yaxshilashdagi ijobiy o‗zgarishlarni kutishlari o‗rtasida. 
Shunday qilib, murabbiyning kasbiy faoliyati uni boshqa pedagogik 
ixtisosliklarga yaqinlashtiradigan xususiyatlar (uning pedagogik tabiati va yuqori 
ish yuki) va uni boshqalardan sezilarli darajada ajratib turadigan o‗ziga xos 
xususiyatlarga ega. Trener faoliyati xususiyatlarining birinchi guruhi umumiy, 
ikkinchisi esa murabbiyning kasbiy faoliyatidagi maxsusdir.