Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi

6.1. 
Murabbiyning kasbiy mahoratining tarkibiy qismlari 
Trener faoliyatining tuzilishi dinamik tuzilma bo‗lib, unda asosiy bo‗lgan 
ba‘zi tarkibiy qismlar etakchi rol o‗ynaydi, boshqalari - ikkinchi darajali, 
bo‗ysunuvchi. Ulardan birining etarli darajada rivojlanmaganligi ikkinchisining 
ustun rivojlanishi bilan qoplanishi mumkin. Barcha komponentlar rivojlanishining 
past darajasi pedagogik mukammallikni ta‘minlay olmaydi. 
Murabbiy faoliyatida uning barcha tarkibiy qismlari bir yoki bir nechtasining 
etakchi roli bilan uyg‘un ravishda uyg‘unlashishi aniqlandi. Katta ehtimol bilan, 
har bir murabbiyning faoliyati strukturasidagi asosiy komponent uning o‗zi yoki 
ularning guruhidir. 
Murabbiy faoliyatining strukturasi kasbiy mahoratning o‗sishi bilan o‗zgarishi 
mumkin: ba‘zi tarkibiy qismlar, kamroq ifodalangan, o‗sishni boshlaydi, 
boshqalari esa, ilgari ustun bo‗lgan, etakchi rolini yo‗qotadi, ya‘ni. faoliyati qayta 
tashkil etilmoqda. 
N.V.Kuzminaning so‗zlariga ko‗ra, yosh murabbiylar ko‗p hollarda tashkiliy 
va kommunikativ komponentlar ustunlik qiladi. Konstruktiv va gnostik 
komponentlarning etarli darajada rivojlanmaganligi ishdagi faollik, dinamizm, 
harakatchanlik bilan qoplanadi. Vaqt o‗tishi bilan faoliyatda iqtisodiy samaradorlik 
mavjud. Murabbiylar faoliyat orqali fikrlash, o‗quv va o‗quv materialini tanlash va 

---

tuzish va uning rang-barangligiga, berilgan darsning maqsadlarini o‗qitishning 
yakuniy maqsadlari bilan solishtirishga va hokazolarga ko‗proq e‘tibor bera 
boshladilar, ya‘ni. konstruktiv va gnostik komponentlar asosiy bo‗ladi. 
Pedagogik mahorat darajasiga qarab o‗qituvchi-murabbiy mehnatining o‗ziga 
xos xususiyatlarini o‗rgangan Si kudinov, shuningdek, yuqori malakali o‗qituvchi-
murabbiyning gnostik pozitsiyani egallashini va past darajadagi mahorat 
darajasidagi o‗qituvchilar-kommunikativ komponentni egallashini ta‘kidlaydi. 
Bir qator mualliflar murabbiy faoliyatida tashkiliy komponentning asosiy 
rolini ko‗rsatadilar (A.G.Grigorieva, G.I.Metelskiy, D.F.Matushchak). 
Pedagogik yo‘nalish - bu shaxsning pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanishga 
doimiy intilishi. Murabbiyning pedagogik yo‗nalishi uchta motivatsion shakllanish 
- "bolalarga bo‗lgan muhabbat", jismoniy tarbiya va sportga qiziqish va 
murabbiylik kasbining nufuzi asosida shakllanadi. 
Bolalarga bo‘lgan sevgi L.N. Tolstoy o‗qituvchining asosiy shaxsiy 
xususiyati deb hisobladi. V.A. Suxomlinskiy bunga katta ahamiyat bergan. 
bolalarni sevishni hech qanday ta‘lim muassasasida yoki biron bir kitobdan 
o‗rganish mumkin emasligini ta‘kidladi. Albatta, "bolalarga muhabbat" iborasini 
tom ma‘noda qabul qilmaslik kerak. Ular bu haqda gapirganda, ehtimol ular har bir 
bolaga, shu jumladan o‗zlarining xatti-harakatlari va akademik ko‗rsatkichlari 
bilan o‗qituvchiga qayg‘u keltiradiganlarga nisbatan sezgir va ehtiyotkor 
munosabatni anglatadi. Bu qoniqish hissi, bolalar bilan muloqot qilishdan, 
bolalarning o‗ziga xos dunyosiga, bola psixologiyasiga kirishdan quvonchning 
mavjudligi. Bolalarga bo‗lgan muhabbat hissiyot emas, mehribonlik emas, 
kechirimlilik emas. Bolalarga bo‗lgan muhabbat bolalar bilan ishlashga bo‗lgan 
qiziqish, ularni bilimli, jismoniy va ma‘naviy jihatdan kamol toptirish istagiga 
aylanadi. 
Jismoniy tarbiya va sportga qiziqish murabbiyning pedagogik yo‗nalishini 
shakllantiruvchi ikkinchi asosiy motivdir. Sport bilan shug‘ullanadigan yigit-
qizlarning sportga yo‗naltirilganligi jismoniy tarbiya va pedagogik faoliyatga 

---

qiziqish uyg‘otishi, boshqa odamlarni kuchli, baquvvat, sog‘lom, xususan, 
bolalarga aylantirishga intilishi kerak. 
Murabbiyning o‗z ishiga yo‗naltirilganligi uning ishtiyoqida namoyon 
bo‗ladi. Bu uning hayotining mazmuniga aylanadi. Bu ikkita oqibatlarga olib 
keladi. Bir tomondan, o‗z ishiga mehr-muhabbat o‗qituvchilarni doimiy ravishda 
o‗z malakasini oshirishga, hamkasblarining mehnati bilan qiziqib, ularga yordam 
ko‗rsatishga, o‗z ishiga foydali narsani tanlashga, ya‘ni faol ijodkor bo‗lishga 
majbur qiladi. Boshqa tomondan, agar talabalar ular bilan mashg‘ulotlar o‗qituvchi 
uchun og‘ir vazifa emas, balki zavq ekanligini his qilsalar, ular o‗zaro javob 
berishadi. A.S. Makarenko ta‘lim berish oson, agar unga butun umr bersangiz, 
dedi. 
Shu sababli, usta-trenerlar o‗z kasblaridan katta mamnuniyat ko‗rsatadilar, 
ammo bu ularga darsdan, tinglovchiga amaliy tarbiyaviy ta‘sirdan, erishilgan 
natijalardan va hokazolardan bir qator vaziyatlarda norozilikni boshdan 
kechirishlariga to‗sqinlik qilmaydi. Biroq, usta murabbiy uchun bu norozilik 
doimiy ravishda o‗zini-o‗zi takomillashtirish uchun rag‘bat bo‗lib xizmat qiladi, 
ko‗nikmaga ega bo‗lmagan va aniq pedagogik yo‗nalishga ega bo‗lmagan 
murabbiy uchun esa, alohida xususiyatlardan norozilik kasbdan umidsizlikka sabab 
bo‗ladi. 
Kasbiy mahorat asosan uning pedagogik faoliyat qobiliyati bilan belgilanadi, 
ular quyidagi guruhlarga bo‗lingan: 
1) didaktik qobiliyatlar - o‗quv materialini o‗tkazish, uni qulay qilish 
qobiliyati. Murabbiy o‗quv materialini aniq va tushunarli tarzda o‗quvchilarning 
muayyan guruhi uchun taqdim etishi, ularning fanga qiziqishini uyg‘otishi, o‗quv 
faoliyatida faolligi va mustaqilligini rag‘batlantirishi kerak. 
Bu qobiliyatlar murabbiyning qayta qurish, o‗quv materialini moslashtirish, 
qiyinni oson, murakkabni oddiy, tushunarsizni tushunarli qilish qobiliyatida yotadi; 
2) akademik qobiliyatlar - tegishli fan (fan) sohasidagi qobiliyatlar. 
Qobiliyatli murabbiy o‗z sport turi bo‗yicha ilmiy bilimlar sohasidagi so‗nggi 
kashfiyotlar o‗rganishga intiladi, o‗zi tadqiqot ishlarini olib boradi; 

---

3) pertseptiv qobiliyatlar - bu o‗quvchining ichki dunyosiga kirib borish 
qobiliyatlari, bu o‗quvchining shaxsiyati va uning ruhiy holatini nozik tushunish 
bilan bog‘liq psixologik kuzatish; 
4) nutq qobiliyatlari - bular nutq, mimika va pantomima orqali o‗z fikr va his-
tuyg‘ularini aniq va aniq ifodalash qobiliyatlari. Shu bilan birga, murabbiy o‗z 
so‗zlariga kuch, ishonch va qiziqish ko‗rsatishi muhimdir; 
5) tashkilotchilik qobiliyati - bu o‗quvchilarni tashkil qilish, birlashgan 
jamoani shakllantirish, ularni ta‘lim va tarbiya muammolarini hal qilishga undash 
qobiliyatidir. Bundan tashqari, bu o‗z faoliyatini tashkil etish qobiliyati; 
6) avtoritar qobiliyatlar - bu o‗z obro‗sini izlashda ishtirok etganlarga 
bevosita hissiy-irodaviy ta‘sir ko‗rsatish qobiliyati; 
7) muloqot qobiliyatlari - bu o‗quvchilar bilan muloqot qilish, ularga to‗g‘ri 
yondashuvni topa olish, yaqin aloqalarni o‗rnatish, ular bilan pedagogik faoliyatni 
amalga oshirish uchun mos keladigan munosabatlarni o‗rnatish qobiliyati; 
8) pedagogik tasavvur - pedagogik faoliyatning oqibatlarini oldindan ko‗ra 
bilish qobiliyati: o‗quvchilarda qandaydir fazilatlarning rivojlanishini bashorat 
qilish, o‗quvchilardan nima "bo‗lishi" mumkinligini oldindan bilish; 
9) Diqqat qobiliyatlari - bu diqqatni bir vaqtning o‗zida bir nechta faoliyat 
o‗rtasida taqsimlash qobiliyatidir. Murabbiy o‗quv materialining mazmuni va 
shaklini kuzatib borishi, o‗z fikrlarini yo‗lga qo‗yishi, barcha o‗quvchilarning 
diqqatini jamlashi, charchoq, e‘tiborsizlik, o‗quvchilar tomonidan tushunmovchilik 
belgilarining namoyon bo‗lishiga javob berishi, qoidabuzarliklarni qayd etishi 
kerak. intizomga rioya qilish va o‗z xatti-harakatlarini kuzatish. Va bu murabbiy 
e‘tiborini taqsimlashi kerak bo‗lgan ob‘ektlarning to‗liq ro‗yxati emas.