Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi
Download 1.48 Mb. Pdf ko'rish
|
Psixologiya va sport psixologiyasi (o`quv qo`llanma) (3)
|
Trener mahorati. Ko‗nikma - bu faoliyat qoidalari va maqsadiga muvofiq
individual harakatlar yoki faoliyatni bir butun sifatida bajarish usullarini amaliy egallash. Trenerning malakalari konstruktiv, tashkiliy, kommunikativ (shu jumladan didaktik va notiqlik), gnostik (shu jumladan idrok etish) va vosita (shu jumladan amaliy) ga bo‗linadi. Konstruktiv jismoniy tarbiyachilarga o‗z kuchiga yordam beradi. Bunga quyidagilar kiradi: o‗quv materialini tanlash va qurish (masalan, jalb qilinganlar orasida sezgirlik yoki e‘tiborni rivojlantirish uchun mashqlar to‗plamini yaratish), uzoq muddatli va joriy rejalashtirishni amalga oshirish, sport jihozlarini sotib olish va ta‘mirlashni rejalashtirish va inventarizatsiya. Rejalarni to‗g‘rilash qobiliyati ayniqsa qimmatlidir. Tashkiliy qobiliyatlar rejalarni amalga oshirish bilan bog‘liq. Masalan, murabbiy darsning konspektini yaxshi tuzishi mumkin, lekin darsning o‗zi yomon o‗tkazilishi mumkin, chunki u jamoa bilan ishlashni tashkil eta olmaydi. Aksincha, darsni o‗tkazish usullarini mukammal bilmaydigan talaba tashkilotchilik qobiliyati va malakasi tufayli uni yaxshi o‗tkazishi mumkin. Murabbiy o‗z faoliyatini va ishtirokchilarning faoliyatini tashkil eta olishi kerak. Turli murabbiylar buni boshqacha qilishadi. Asab jarayonlarining inertsiyasiga ega bo‗lgan, bir vaziyatdan ikkinchisiga sekin o‗tadigan murabbiylar yuqori darajadagi shaxsiy tashkiliylik bilan ajralib turadi. Ular ish vaqtini to‗g‘ri tashkil etishni, mashg‘ulotlar vaqtida sport zalida o‗z o‗rnini to‗g‘ri tanlashni, yaxshi tayyorlangan sportchilardan yordamchi sifatida mohirlik bilan foydalanishni biladilar. Nerv jarayonlari harakatchanligiga ega bo‗lgan murabbiylarning tashkilotchilik qobiliyati kengroq bo‗lib, ular bilan shug‘ullanuvchilar faoliyatini tashkil etishda faollik ko‗rsatadi, maktabda sport seksiyalari ishini, sport musobaqalari va bayramlarni yaxshi tashkil etadi. Murabbiyning o‗quvchilar, ishdagi hamkasblar, ota-onalar bilan muloqot qilish qobiliyati, boshqalar bilan o‗zaro munosabatlarning oqilona usullarini topish - bularning barchasi muloqot qobiliyatlari. Bunday ko‗nikmalar shartli ravishda uch guruhga bo‗linadi: to‗g‘ri kommunikativ, didaktik va notiq. Aslida kommunikativ odamlar bilan aloqa o‗rnatish, ular bilan munosabatlarni o‗rnatish qobiliyatida namoyon bo‗ladi. Didaktiklar o‗qituvchining o‗quv materialini o‗quvchilar ongiga aniq va tushunarli etkazish qobiliyati bilan bog‘liq. Didaktik malakalar jismoniy mashqlarga qiziqish uyg‘otish, ularning ishtiyoqini o‗quvchilarga etkazish, guruh diqqatini nazorat qilish va ularning pedagogik ta‘sirining oqibatlarini oldindan aytib berish qobiliyatini o‗z ichiga oladi. Notiqlik mahorati, eng avvalo, nutq madaniyati bilan ta‘minlanadi, bu madaniyatni har bir murabbiy-o‗qituvchi o‗zlashtirishga intiladi. Gnostik ko‘nikmalar alohida talabalar va butun jamoaning bilimlari bilan bog‘liq; pedagogik vaziyatlar va ularning faoliyati natijalarini tahlil qilish bilan. Gnostik qobiliyatlar idrok etish qobiliyatiga asoslanadi: kuzatish, sezish qobiliyati. Ular o‗quv, uslubiy va ilmiy adabiyotlardan foydalanish qobiliyatini va ularning natijalarini tahlil qilib, elementar tadqiqotlar olib borish qobiliyatini o‗z ichiga oladi. Harakat qobiliyatlari, birinchi navbatda, murabbiy tomonidan bajarilish texnikasini aks ettiradi. U yoki bu jismoniy mashqlarning to‗g‘ri ko‗rsatilishi sportchilarning mashg‘ulot faoliyati samaradorligini belgilaydi. Murabbiyning motorli ko‗nikmalari, shuningdek, sug‘urta qilish ko‗nikmalari va qobiliyatlari, sport anjomlari va inventarlarini ta‘mirlash uchun zarur bo‗lgan bir qator amaliy ko‗nikmalar va boshqalarni o‗z ichiga oladi. Murabbiyning o‗qituvchilik faoliyatidagi qobiliyatini belgilovchi omillardan biri bilimdir. A.S. Makarenkoning so‗zlariga ko‗ra, talabalar o‗z o‗qituvchilaridan qattiqqo‗llikni, quruqlikni va hatto tutqunlikni kechirishlarini, lekin ular o‗z bizneslarini yomon bilishlarini kechirmaydilar. Bu, ayniqsa, katta yoshli sportchilar uchun to‗g‘ri keladi, ular murabbiyni nafaqat uning kommunikativ fazilatlari (muloqot qilish, odamlar bilan aloqa qilish qobiliyati), balki uning professional fazilatlari bilan ham baholaydilar. Murabbiyning bilimi umumiy va maxsus bilimlardan iborat. Umumiy bilimlar (ijtimoiy-siyosiy, shuningdek, adabiyot, san‘at, tarix va boshqalar) murabbiyning dunyoqarashi va umumiy madaniyatini tavsiflaydi. Murabbiyning jismoniy tarbiya va pedagogik faoliyatini amalga oshirishi uchun zarur bo‗lgan maxsus bilimlarni quyidagilarga bo‗lish mumkin: - psixologik va pedagogik, - biotibbiyot, - jismoniy ta‘lim. Barcha bilimlar birdek muhim bo‗lib, anatomiya, fiziologiya, psixologiya, pedagogika asoslariga e‘tibor bermaslik jiddiy pedagogik xatolarga olib kelishi mumkin. Tajribali murabbiylar o‗rtasida o‗tkazilgan so‗rov shuni ko‗rsatdiki, ularning kasbiy faoliyatida jismoniy tarbiya va sport nazariyasi va metodologiyasi bilan bir qatorda psixologiya va fiziologiya ham muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy fanlar, san‘at tarixi va boshqa masalalar bo‗yicha zaif bilimdonlik murabbiy shogirdlari oldida obro‗sini yo‗qotishiga olib kelishi mumkin. Amaliy fanlar bo‗yicha maxsus bilimlar har doim ham talabalarning sport o‗ynash jarayonida olgan bilimlari bilan mos kelmaydi. Bilimni nafaqat kitob va jurnallardan, balki boshqa trenerlar bilan ma‘ruza va suhbatlardan ham olish kerak. Murabbiyning o‗z shogirdlarini o‗rganish jarayonida olgan bilimlari juda muhim: ularning xarakteri, qobiliyati, moyilligi, jismoniy rivojlanish darajasi. K. D. Ushinskiy shaxsni har tomonlama shakllantirish uchun uni har tomonlama bilish kerak, degan. Murabbiyning jismoniy tarbiya va pedagogik faoliyati jarayonida, ishini tahlil qilishda, olingan ma‘lumotlarni umumlashtirishda egallagan bilimlari ham muhim ahamiyatga ega. Bu esa murabbiyning butun faoliyatiga ijodiy xarakter beradi. Trenerlar bilimining bunday xususiyatini ularning samaradorligini ta‘kidlash kerak. Buning sababi, televidenie tufayli ko‗plab yirik xalqaro musobaqalar millionlab tomoshabinlar, jumladan, sportga mehr qo‗ygan bolalarning mulkiga aylanadi. Tabiiyki, bolalarning xalqaro musobaqalar translyatsiyasi chog‘ida televizor ekranlarida ko‗rayotgan har qanday yangilik, jumladan, mamlakatimiz uchun ekzotik bo‗lgan sport turlari yoki sport mashqlarini bajarishning yangi texnikasi, yangi sport anjomlari va hokazolar shu zahotiyoq ularni o‗ziga tortadi. Sport olamidagi voqealarni kuzatib bormaydigan murabbiy ishtirokchilarning savollari oldida qurolsiz qolishi mumkin. Samaradorlik mamlakatimizda va xorijda bo‗lib o‗tadigan yirik sport tadbirlari haqidagi bilimlarga ham tegishli. Bu borada murabbiy doimiy ravishda sport davriy nashrlarini ko‗zdan kechirishi, sport gazetalarini muntazam o‗qib turishi kerak. Murabbiy ega bo‗lgan maxsus bilimlarni quyidagilarga bo‗lish mumkin: nazariy, amaliy va uslubiy. Nazariy bilimlar jismoniy madaniyat tarixi, inson tanasining qonuniyatlari, harakat harakatlarining biomexanik qonuniyatlari, tarbiya va tarbiya tamoyillari va boshqalar bilan bog‘liq. Bu tushuntirish uchun zarur bo‗lgan va "nima uchun?" Degan savol bilan bog‘liq bo‗lgan bilimdir. Trenerning amaliy bilimi, birinchi navbatda, u yoki bu mashqni qanday bajarishni bilishga tegishli. Jismoniy tarbiya fakulteti talabalari uchun bu amaliy mashg‘ulotlarda ham, sport mutaxassisligi bo‗yicha mashg‘ulotlarda ham olinadigan asosiy bilimlardir. Uslubiy bilim, shuningdek, buni qanday qilish kerakligi haqidagi savolga javob berishga imkon beradi, lekin ular endi mashqni o‗zlarining bajarishlari bilan emas, balki uni talabalar tomonidan bajarish bilan bog‘liq. Bu boshqalarga qanday o‗rgatish kerakligini bilishdir. Ko‗pincha Jismoniy tarbiya fakulteti talabalari amaliy va uslubiy bilimlarni aniqlaydilar: ular mashq qilishni bilishlari va uni qanday bajarishni bilishlari sababli, talabalarga ushbu mashqni qanday bajarish kerakligini tushuntirib bera olishlariga ishonishadi. . Darhaqiqat, boshqalarga o‗rgatish jismoniy tarbiya pedagogikasining alohida bo‗limi bo‗lib, ehtiyotkorlik bilan va sabr-toqat bilan o‗zlashtirilishi kerak bo‗lgan jismoniy tarbiya usulidir, chunki hamma ham o‗z sport faoliyati tajribasiga ega emas va darhol boshqalarni o‗rgatish tajribasiga aylanmaydi. Pedagogik takt - bu ustoz murabbiyga, intellektual o‗qituvchiga xos xususiyatdir. K.D. Ushinskiy yozgan ediki, pedagogik takt deb atalmish, bu taktsiz pedagog, ular qanchalik pedagogika nazariyasini o‗rganmasin, hech qachon yaxshi amaliy o‗qituvchi bo‗la olmaydi, mohiyatiga ko‗ra, psixologik taktdan boshqa narsa emas. Pedagogik takt odatda samimiy deb ataladigan ko‗plab fazilatlarga asoslanadi - xayrixohlik, sezgirlik, sezgirlik, samimiylik. Xushmuomala murabbiy-o‗qituvchi yuzaga kelgan vaziyatni tez va to‗g‘ri tushunishi, ma‘lum bir talaba uchun muloqot qilishdagi qiyinchiliklarni tushunishi, uning holatini aniqlashi va buni hisobga olgan holda yagona to‗g‘ri echimni topishi, unga ta‘sir qilishning tegishli shaklini tanlashi mumkin. talaba, o‗quvchini noqulay ahvolga solib qo‗ymaslik uchun to‗g‘ri so‗zlarni, intonatsiyani toping. Xushmuomala murabbiy shogirdning sustligi temperament xususiyatidan kelib chiqsa, unga sabrli bo‗ladi, unga baqirmaydi, nutqida nuqsonlar bo‗lsa, o‗ziga xos xushmuomalalik ko‗rsatadi, qo‗pol o‗smirga hamdardlik bilan munosabatda bo‗ladi va hokazo. Xushmuomala murabbiy hech qachon shogirdning xatti-harakati, o‗qish va hayotga bo‗lgan munosabati sabablarining tubiga yetib borish uchun uning qalbini ―ichiga burish‖iga yo‗l qo‗ymaydi. Pedagogik taktga rioya qilish o‗z fikri va harakatlarini doimiy nazorat qilishni talab qiladi. Sizning harakatlaringiz va so‗zlaringizni nazorat qila olmaslik boshqalarni qiyin ahvolga solib qo‗yishi, istalmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin. Xullas, ota-onalar yig‘ilishida murabbiy o‗quvchining ota-onasini noqulay ahvolga solib qo‗ygisi kelmay: ―Bir qiz yomon ish bilan shug‘ullanib qoldi‖, dedi va darrov dadasini suhbatga taklif qildi. Ular nima haqida gaplashayotgani hammaga ayon bo‗ldi. Natijada, ba‘zi ota-onalar qizlariga bu qiz bilan muloqot qilishni taqiqlashdi. I.V. Straxov murabbiy shaxsining quyidagi psixologik xususiyatlarini aniqlaydi, ular pedagogik taktni xushmuomalalikdan ajratib turadi: tabiiylik va tanish bo‗lmagan holda ishlov berish qulayligi; kelishuvsiz ishonch; keskinliksiz ohangning jiddiyligi; istehzosiz istehzo va hazil; mayda sinchkovliksiz talabchanlik, qo‗pollik; xushomadsiz xayrixohlik; asabiylashmasdan ishbilarmonlik ohangi; shoshqaloqliksiz tarbiyaviy ta‘sirning o‗z vaqtida amalga oshirilishi; printsiplarga rioya qilish va qaysarliksiz qat‘iyatlilik; o‗quvchilarni diqqat-e‘tiborsiz va sezgirlik; so‗rovsiz buyruq berish; bilim va ko‗nikmalarda o‗zining ustunligini ta‘kidlamasdan o‗rganish; befarqlik bildirmasdan tinglash. Har qanday murabbiy o‗zining pedagogik faoliyatini ma‘lum texnika va usullar yordamida amalga oshiradi, ular birgalikda uning faoliyatining muayyan uslubini belgilaydi. Download 1.48 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|