Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi
Download 1.48 Mb. Pdf ko'rish
|
Psixologiya va sport psixologiyasi (o`quv qo`llanma) (3)
|
Mustahkamlash. Assimilyatsiya jarayonining muhim elementi, bundan keyin,
konsolidatsiya. Ma‘lumki, u yoki bu hodisani tushunish, tushunish mumkin, lekin bir muncha vaqt o‗tgach, uni tushuntirishda qiyinchiliklar paydo bo‗ladi. Doimiy yodlash, qayta-qayta tushunish, o‗rganilayotgan narsani uning u yoki bu qismida va umuman takroriy takrorlash uchun zarurdir. SHuning uchun ham o‗rganilayotgan narsani mustahkamlash zarur.U ba‘zi bir asosiy faktlarni, ta‘riflarni, bog‘lanishlarni, isbotlash usullarini yodlash, o‗rganilayotgan materialning ayrim ayniqsa muhim elementlarini, umumlashtirish va xulosalarni takrorlash, yozma va amaliy ishlarni bajarish orqali amalga oshiriladi. olingan bilimlarni mustahkamlashga qaratilgan laboratoriya mashg‘ulotlari. Mustahkamlash jarayonida o‗rganilayotgan narsani yodlab olish emas, balki uni yangi tasdiqlar va dalillar bilan boyitish juda muhimdir. O‗qituvchi tomonidan o‗quv materialini tushuntirishda qo‗llangan yoki darslik matnida qo‗llanganlarga nisbatan yangi asosda, yangi mashqlar, yangi misollar asosida mustahkamlash muhim ahamiyatga ega. Shu ma‘noda o‗quvchilarga o‗rganilayotgan hodisalar, qonuniyatlar, qonuniyatlar, sabab-oqibat bog‘liqliklari va hokazolarga o‗z misollarini topishga oid topshiriqlar juda qimmatlidir.Bunda konsolidatsiya nafaqat kuchli esda saqlashni ta‘minlaydi, balki bilimlarni chuqurlashtiradi, uzatadi. ularni yangi vaziyatlarga. , ta‘lim va kognitiv ko‗nikmalar va qobiliyatlarni rivojlantiradi. Ilova. Assimilyatsiya jarayonida nafaqat kuch, chuqurlik va ongni, balki bilimning samaradorligini ham ta‘minlash kerak, ya‘ni. ularni o‗qish va hayotda amaliyotda qo‗llash qobiliyati. Shuning uchun assimilyatsiya akti, albatta, qo‗llash elementini o‗z ichiga olishi kerak. Bilimlarni qo‗llash juda xilma-xil shakllarda amalga oshiriladi va ko‗p jihatdan o‗rganilayotgan mavzuning xususiyatiga, o‗rganilayotgan material mazmunining o‗ziga xos xususiyatlariga bog‘liq. Uni mashqlar, laboratoriya ishlarini bajarish, mehnat faoliyatini tashkil etish orqali tashkil qilish mumkin. O‗rganilayotgan masalalarni o‗quv va ilmiy-tadqiqot muammolarini hal qilishda qo‗llash ularning ta‘sirida ayniqsa chuqurdir. Bilimlarni qo‗llash ularni yanada erkin o‗zlashtirishga yordam beradi, o‗rganish motivatsiyasini oshiradi, o‗rganilayotgan masalalarning amaliy ahamiyatini ochib beradi, bilimni yanada mustahkam, hayotiy va shuning uchun nafaqat mavhum, balki haqiqatan ham mazmunli qiladi. Shuni ta‘kidlash kerakki, assimilyatsiyaning barcha tavsiflangan elementlari alohida holda mavjud emas. Darhaqiqat, idrok etish jarayonida allaqachon tushunish va tushunishning ba‘zi bir boshlang‘ich elementlari mavjud bo‗ladi, masalan, talaba idrok etilgan narsani tan oladi va uni hodisalarning qandaydir sinfi bilan bog‘laydi. Ammo shuni yodda tutish kerakki, assimilyatsiyaning ushbu bosqichida idrok ustunlik qiladi. Tushunishni o‗rganilayotgan materialni tushunishdan ajratish ham mumkin emas. Ba‘zi boshlang‘ich, kontur tushunish allaqachon bu erda sodir bo‗ladi. Shunisi qiziqki, o‗zlashtirishning har bir elementida bu jarayonning oldingi elementlari namoyon bo‗ladi, chunki tushunish paytida o‗quvchi ba‘zi qo‗shimcha ob‘ektlarni idrok etadi, u ilgari yoritilmagan ba‘zi bog‘lanishlarni tushunadi. Xuddi shunday assimilyatsiya elementlari ham o‗rganilayotgan o‗quv materialini umumlashtirish, mustahkamlash va qo‗llashda sintetik tarzda namoyon bo‗ladi. Va shunga qaramay, assimilyatsiyaning individual elementlari, ularning asosiy vazifalari, samarali oqim uchun sharoitlarni bilish o‗qituvchilarga assimilyatsiya jarayonini yaxshiroq boshqarish imkonini beradi. Shuni ham ta‘kidlash kerakki, assimilyatsiya bosqichlarining ketma-ketligini bir marta va butunlay oldindan belgilab qo‗ygan holda tasavvur qilib bo‗lmaydi. O‗quv materialini o‗zlashtirish muammoli hayotiy vazifani hal qilishdan boshlanib, uni hayotda qo‗llashdan nazariy tushuntirish, tushunish va tushunishga olib keladigan holatlar mavjud. O‗rganishga deduktiv yondashuv bilan, ta‘kidlanganidek, o‗zlashtirish ko‗pincha nazariy xulosalar bilan boshlanadi. Shuning uchun assimilyatsiya jarayonini tashkil etishga dogmatik yondashish mumkin emas. O‗zlashtirish elementlarini qo‗llash ketma-ketligi va o‗lchovi mashg‘ulotning maqsadlariga, mazmunining o‗ziga xosligiga, o‗quvchilar va o‗qituvchining o‗z imkoniyatlariga bog‘liq bo‗ladi. Shu sababli, tegishli vaziyatda uni tashkil etishning eng oqilona variantini ongli ravishda tanlash har doim zarur. Assimilyatsiyaning samaradorligi o‗rganish motivatsiyasiga bog‘liq. O‗qituvchi o‗z o‗quvchilarining o‗quv motivlarini bilgan holda, qaysi kamchiliklarni yaqin kelajakda bartaraf etish uchun ko‗p harakat qilish kerakligini aniqlay oladi. Agar o‗qituvchi o‗quvchilarda burch motivlari yetarli darajada rivojlanmaganligini aniqlasa, u o‗qitishning ijtimoiy ahamiyatini tushuntirish choralarini ko‗radi, ta‘limning ilmiy-texnik taraqqiyot, avtomatlashtirish, mexanizatsiyalash uchun ahamiyatini ochib beradigan ishonchli misollarni tanlaydi. ishlab chiqarish, mehnat unumdorligini oshirish, jamiyatimizning ijtimoiy va madaniy taraqqiyoti uchun. Shu bilan birga, o‗qituvchi talabalarga o‗rganishning sub‘ektiv ahamiyatini tushunishga o‗rgatadi: ushbu fanni o‗rganish uning moyilligi, qobiliyatini rivojlantirish, kasbiy yo‗naltirish va qiziqqan kasbni egallashga yaqinlashtirish uchun nima berishi mumkin. Talabalarga o‗qitish mehnat jamoasida muloqotga tayyorgarlik ko‗rish, ijodiy izlanishlarni (dizayn, ratsionalizatsiya faoliyati, badiiy ijod va boshqalar) qondirish uchun nima berishini tushunishga yordam beradi. Bularning barchasi maktab o‗quvchilarida yangi mavzu mazmunida turtki topish qobiliyatini rivojlantiradi, bu esa mazmunning dolzarbligi, yangiligi, ahamiyatliligi va hokazolardan kelib chiqib, uni faol o‗rganishga yordam beradi.Qo‗rquv, qo‗rquv, doimiy kutish motivlari bo‗lsa. jazo, boshqa holatda esa, o‗qituvchi tomonidan haddan tashqari rag‘batlantirish, ambitsiyani rivojlantirish, stressli sharoitlarni yaratish va boshqalar. Assimilyatsiya samaradorligi ko‗p jihatdan maktab o‗quvchilarining hissiy sohasining rivojlanish darajasiga bog‘liq. Hissiy kechinmalar (quvonch, qayg‘u, qo‗rquv, hayrat, uyat, achinish, xafagarchilik, rahm-shafqat, norozilik, g‘azab, nafrat va boshqalar) birinchi navbatda o‗quv materialining mazmunini alohida tanlash natijasida yuzaga keladi. Ko‗pincha talabalar asarlar qahramonlari, tarixiy voqealar ishtirokchilari, ularning zamondoshlari bilan birgalikda g‘alabalar va yutuqlar quvonchini boshdan kechiradilar, yo‗qotishlar va mag‘lubiyatlar uchun qayg‘uradilar, g‘azab, fashizmga, mustamlakachilikka nafrat, axloqimiz buzilishiga toqatsizlikni boshdan kechiradilar. me‘yorlar, odamlarning harakatlarida adolatsizlik bo‗lsa, ularda hissiy sezgirlik shunchalik ko‗p rivojlanadi. Ma‘lumki, nafaqat tarix, adabiyot, san‘atdan olingan misollar, balki o‗qituvchi tomonidan ularni hissiy jihatdan ifodalash ham maktab o‗quvchilarining hissiy rivojlanishining intensivligini ko‗p jihatdan belgilaydi. Tuyg‘ularni rivojlantirish uchun o‗quvchilarning yozuvlarida, ularning harakatlarida, sinfdagi bayonotlarida, darsdan tashqari mashg‘ulotlarda va muloqotda samimiylik, ochiqlik namoyon bo‗lishini ta‘minlash juda muhimdir. Jamoada hissiy qulaylik muhitini yaratish, o‗quvchilarni adolatsizlikdan himoya qilish, hissiy tajribalarga nisbatan masxara qilish kerak. O‗quvchilarning his-tuyg‘ularini rivojlantirish uchun adabiyot o‗qituvchilarining adabiy asarlardan parchalar o‗qish, she‘r aytish qobiliyati ko‗p narsa beradi; musiqa o‗qituvchilarining yaxshi qo‗shiq aytish, cholg‘u asboblarida chalish qobiliyati; tasviriy san‘at o‗qituvchilarining ko‗zga ko‗ringan musavvirlar asarlarini yorqin xarakterlay olishi, yaxshi chiza olishi; jismoniy tarbiya o‗qituvchilarining tanlagan sport turi texnikasini yaxshi o‗zlashtira olishi; murakkab vosita harakatlarini bajarish uchun texnik jihatdan to‗g‘ri; matematika o‗qituvchilarining matematik hisoblar, chizmalar, modellar va boshqalarning go‗zalligini, uyg‘unligini ko‗rsatish qobiliyati. Ayniqsa, nozik pedagogik yondashuv o‗rta maktab o‗quvchilarining his- tuyg‘ularini rivojlantirishni talab qiladi, bu erda do‗stona intilishlar va sevimli mashg‘ulotlar, idealni anglash va unga intilish, boshqalarga nisbatan yuqori axloqiy talabchanlik, o‗zini o‗zi qadrlash va o‗z-o‗zini anglashni kuchaytirish katta o‗rin tutadi. Bu yerda o‗qituvchi ayniqsa, dars mazmunini mohirona tanlab olishi, o‗z mulohazalarida nihoyatda ishonchli va ishonchli bo‗lishi kerak. Maktab o‗quvchilarining hissiy rivojlanishi, odatda, o‗qishga befarqlik ko‗rsatadiganlarga individual yondashuv bilan samarali ta‘minlanadi. Ularni odatda kundalik o‗qitishda bo‗lmaydigan hissiy vaziyatlarga jalb qilish ayniqsa muhimdir. Masalan, kam o‗rganayotgan o‗quvchilar uchun ular hozir bajarishi mumkin bo‗lgan vazifalarni ongli ravishda tanlab olish va ularning birinchi muvaffaqiyatini faol ravishda rag‘batlantirish orqali muvaffaqiyatning maxsus vaziyatlarini yaratish kerak. Bir vaqtning o‗zida boshdan kechirilgan quvonch talabalarni bu tuyg‘uni qayta boshdan kechirish uchun yangi harakatlarga undaydi. Qobiliyati yuqori bo‗lgan talabalarga murojaat qilishda hissiy vaziyatlarni yaratish ham foydalidir. Ular ortib borayotgan murakkablikdagi muammolarni hal qilishda alohida qiyinchiliklarni engish quvonchini uyg‘otishlari kerak. Va aksincha, ular ba‘zan o‗qitish intensivligining pasayishi faktlarini boshdan kechirish holatiga tushishi mumkin. Ularni o‗z o‗rtoqlariga hamdardlik hissini boshdan kechirish holatiga qo‗yish juda muhimdir. Zamonaviy didaktika maktab o‗quvchilarining mustaqilligi va ijodiy faoliyatini o‗zlashtirish jarayonida rivojlanishga katta ahamiyat beradi. Dars jarayonida talabalarning mustaqil ishlari (mustaqil tajribalar, kuzatishlar, masalalar yechish) ulushini oshirish imkoniyatlarini izlash zarur. Mustaqil misollarni rag‘batlantirish, o‗rganilayotgan paragraf matnini mazmunli qayta aytib berish, o‗quvchilar o‗qituvchining hikoyasini mexanik ravishda yodlab olishlarini ta‘minlash, balki o‗qituvchining o‗zlari tomonidan qo‗yilgan savollarga javob topishga harakat qilishlari juda muhimdir. Ushbu qimmatli sifatning rivojlanishiga o‗quvchilarga haddan tashqari homiylik, o‗ta tezkor takliflarni o‗rgatish amaliyotidan chetlatish va o‗quvchilarga yuzaga keladigan ta‘lim qiyinchiliklaridan chiqish yo‗lini topish imkoniyatini berish yordam beradi. Assimilyatsiya jarayonida ijodiy fikrlashni rivojlantirish uchun maxsus usullardan foydalanish kerak. Bunga muammolarning original yechimlarini topish, tadqiqot laboratoriya ishlarini olib borish mashqlari yordam beradi. Ijodiy fikrlashni rivojlantirishning foydali vositasi she‘rlar, hikoyalar, qo‗shiqlar va adabiy, tasviriy yoki musiqiy ijodning boshqa shakllarini yozish uchun topshiriqlardir. |
